Giao tiếp - kỹ năng nền tảng của nhà báo

Trò chuyện với nguyên Ủy viên Thường vụ Đảng ủy Quân sự Trung ương, Thứ trưởng Bộ Quốc phòng - Viện sỹ - Tiến sỹ khoa học quân sự - Thượng tướng Nguyễn Huy Hiệu

Thế mạnh của người phóng viên

Trên thực tế, chủ thể chính trong giao tiếp báo chí là người PV. Thái độ và cung cách ứng xử của PV sẽ đóng vai trò quyết định mọi thành công của giao tiếp báo chí.

Hiện nay, báo chí Việt Nam đã trở thành một hệ thống lớn mạnh, rộng khắp, có uy tín cao, cả trong nước và quốc tế. Về cơ bản, Đảng, Nhà nước và nhân dân tin cậy - tự hào về nền báo chí và đội ngũ cán bộ báo chí của mình.

Đôi khi có những tờ báo, số báo hay bài báo có nội dung sai lệch, thậm chí, có lúc có tờ báo phải tạm thời đình bản, thu hồi hoặc đóng cửa, nhưng đó chỉ là hiện tượng cá biệt.

Các tờ báo đều thực sự là người bạn gần gũi của nhân dân, các đối tượng chuyên ngành, đồng bào và chiến sỹ cả nước, cũng như kiều bào ta ở nước ngoài và bạn bè quốc tế. Cán bộ báo chí nói chung, PV nói riêng, tuyệt đại bộ phận là những người gương mẫu, có phẩm chất tốt đẹp. Có những PV – chiến sỹ hy sinh anh dũng trên chiến trường. Nhiều PV, sau quá trình công tác, trở nên nổi tiếng. Vị thế của nền báo chí Việt Nam nói chung, của PV nói riêng, đã tạo ra chỗ đứng vững chắc cho mọi cuộc giao tiếp báo chí.

Vì vậy, người PV được toàn dân, các ngành, các giới, doanh nghiệp, cơ sở sản xuất, đơn vị quân đội, địa phương… trọng thị. Mọi người sẵn sàng đón tiếp và giúp đỡ, cộng tác với PV về mọi phương diện qua các thời kỳ.

Bước sang giai đoạn mới – đổi mới và hội nhập, mặt tốt trong quan hệ giao tiếp báo chí vẫn được giữ vững và phát huy. Tuy rằng, trong cơ chế thị trường, quan hệ giao tiếp báo chí có nhiều đổi thay. Song, bản chất thì không thay đổi đó là Báo chí cách mạng Việt Nam.

Cho nên, các mối quan hệ giao tiếp báo chí vẫn có những mặt tích cực như xưa, đồng thời có những thuận lợi mới, thách thức mới. Đó chính là điều mà người PV cần phải có những phương thức ứng xử cho phù hợp trong quá trình giao tiếp báo chí.  

Thông tin phong phú – đích thực

Thông tin nhiều, nhưng phải là mới – sẽ tạo sự hấp dẫn

Đối với PV, mục đích của mọi cuộc giao tiếp báo chí chính là thu thập thông tin. Mọi ứng xử của PV trong quá trình giao tiếp, đều nhằm mục đích đó.

Song, cần phải hiểu mục đích ấy một cách đầy đủ - tức hiểu nội dung thông tin thu thập được phải như thế nào? Và chỉ khi nào đạt được mục đích đầy đủ đó, thì cuộc giao tiếp mới có thể đánh giá đạt yêu cầu một cách căn bản.

Yêu cầu trước hết phải phong phú – nhiều tin, nhiều khía cạnh của cùng một sự kiện, nhiều dẫn chứng về người, địa danh, vấn đề, cả tích cực và tiêu cực (nếu có).

Thông tin nhiều, nhưng phải là mới – sẽ tạo sự hấp dẫn. Trong ngôn từ nước ngoài, nhiều khi “tin” và “mới” là khái niệm gần như đồng nghĩa. Nếu là tin cũ, ai/hoặc nhiều người đều biết, thì còn cần gì đăng báo? Khơi thác và đưa những tin cũ, thêm tốn thời giờ của cả PV và bạn đọc. Điều ấy, PV phải nhạy cảm. Cần cố tránh đưa những thông tin cũ, đồng thời phải biết cách khêu gợi để đối tượng nói những thông tin có khía cạnh mới. Báo chí không có cái mới, chỉ nhắc lại cái cũ, sẽ không mấy thời gian giảm độc giả và dần dần không có người đọc. Thực tế, đã chứng minh điều đó.

Cần có quan niệm đúng về cái mới. Cái mới là cái thể hiện tính tất yếu, tính quy luật phổ biến, không phải là cái ngẫu nhiên. Cái mới hiện nay là những điển hình tiên tiến, nảy sinh trong phát triển nền kinh tế nhiều thành phần, vận hành theo cơ chế thị trường, phong trào xóa đói giảm nghèo, chuyển đổi cơ cấu kinh tế, thu hút vốn đầu tư, phong trào bảo vệ rừng, bảo vệ môi trường… và mọi phong trào theo đường lối đổi mới, đẩy mạnh CNH-HĐH, vì sự nghiệp dân giàu, nước mạnh, xã hội công bằng và văn minh…

Trong cuộc sống, có những sự vật xuất hiện ngẫu nhiên, ngoài quy luật. Ví như, có người làm ăn chẳng có gì xuất sắc, bỗng giàu lên trông thấy – thì đó không phải là hiện tượng làm giàu nằm trong sự vận động của xã hội. Có thể, họ có người nhà ở nước ngoài đầu tư, cũng có thể có những khoản tiền không chính đáng… Đó không phải là thứ ta khơi thác và ca ngợi.

Đôi khi, có những hiện tượng đột xuất – mang tính hấp dẫn, nhưng nó chẳng nói lên điều gì để cổ vũ, bởi đó chẳng phải cái mới, mà là cái “lạ” – thứ không cần khơi thác sâu, không cần tốn công sức.

Cái mới là cái điển hình

Điều quan trọng là phải thông tin chính xác, chân thật

Đúng như vậy! Còn cái “lạ” là cái khác thường trong hoàn cảnh bình thường. Cái mới - sẽ mở đầu cho sự phát triển mới – trở thành phong trào rộng lớn. Còn cái lạ - độc nhất sẽ biến mất, không thể phát triển.

Đương nhiên, trong cái mới có cái lạ của nó và cái lạ rồi cũng có lúc, có thể trở thành cái mới. Xem xét cái mới hay cái lạ, phải đặt trong bối cảnh cụ thể. Cần biết tập trung công sức vào việc phát hiện và khơi thác cái mới, chớ nên mất nhiều thời giờ vào việc săn lùng cái “lạ”. Mặt khác, cũng không coi thường, gạt bỏ cái lạ một cách cứng nhắc. PV có phân biệt được điều đó, thì quá trình giao tiếp mới không bị lẫn lộn, khơi thác không đúng hướng và đưa tin sai lệch.

Điều quan trọng là phải thông tin chính xác, chân thật. Cái mới – phải đúng là sự thật. Tính thời sự của tin, bài trên báo rất cần mới và thật. Cũng không phải ngẫu nhiên mà Liên Xô, trước đây đã có một tờ báo lớn mang tên Sự Thật. Đảng ta, đã từng xuất bản tờ Sự Thật. Khi bắt đầu công cuộc đổi mới, báo chí nước nhà cũng rộ lên phong trào nói sự thật và lúc bấy giờ, có nhiều ý kiến cho rằng, nói sự thật – không hề giản đơn chút nào! Có phải cứ thấy gì, nghe gì đều là thật  và đều có thể đưa lên báo cả đâu?

Sự thật, có cả hiện tượng bề ngoài và bản chất bên trong của nó. Có khi, bản chất được bộc lộ thành hiện tượng bên ngoài, có khi hiện tượng bên ngoài lại che đậy bản chất bên trọng. Cần phải phân biệt giữa cái chân thật trên báo chí và cái hiện thực trong văn nghệ. Báo chí nói chung, có các trang, bài văn nghệ, ngoài ra, có các tờ báo, tạp chí về văn nghệ. Cái chân thật trên báo chí và cái hiện thực trong văn nghệ, có sự phản ánh khác nhau.

Trong thế giới khách quan, sự thật hay chân lý, bao giờ cũng chỉ có một. Nhưng cái thật trên báo chí và cái thật trong văn nghệ, có những điểm khác nhau. Cái thật trên báo chí là cái thật chân chất, là điển hình vốn có; còn cái thật trong văn nghệ, được hư cấu và điển hình hóa. Nhân vật trên báo chí có tên thật, địa chỉ rõ ràng; còn nhân vật trong văn nghệ, do nhà văn đặt ra.

Phân biệt giữa thật & đúng

Nhưng cái có thật, cũng không phải lúc nào cũng đúng...

Quá trình giao tiếp, PV còn phải phân biệt cái thật và cái đúng. Cái đúng và cái thật, có chỗ giống nhau và cũng có chỗ khác nhau. Cái đúng – đương nhiên là cái có thật, chứ không phải giả tạo, không phải sự bịa đặt của đối tượng.

Nhưng cái có thật, cũng không phải lúc nào cũng đúng. Có cái thật, nhưng lại là sai. Không chỉ nói về những cái sai mà ai cũng thấy là sai rõ ràng như tham nhũng, lãng phí, quan liêu, hách dịch… Có những cái sai hiện nay – vốn là cái đúng trước kia. Ví dụ, thời bao cấp, hiện tượng ngăn sông, cấm chợ, ở đâu quản lý chợ ở đó, không cho thông thương, điều này đúng với thời chiến, thời cũ. Nhưng ngày nay, tiếp tục làm như vậy là sai.

Cũng như về mặt lý luận, có hàng loạt vấn đề,  trước đây khẳng định phải làm như vậy mới đúng thì nay, đã thay đổi hẳn, có cái đã thay đổi hoàn toàn. Như về thành phần kinh tế, trước đây, chỉ có 2 thành phần là kinh tế quốc doanh và kinh tế tập thể; ngày nay, đã phát triển nhiều thành phần. Làm kinh tế cá nhân, trước đây là sai, nhưng nay lại là đúng và đang được khuyến khích.

Thời nay mà có những cơ sở quốc doanh, tập thể nào làm ăn tốt, thì đó vẫn là cái đúng, cái tốt, cần được cổ vũ. Bởi vì, ngày nay, tuy khích lệ thành phần kinh tế cá nhân, nhưng đó không phải là tất cả. Nếu như, trước đây, chúng ta phải chú ý hiện tượng “lỗ thật, lãi giả” thì ngày nay, lại phải chú ý hiện tượng “lãi thật, lỗ giả”!... Đại loại, những vấn đề như vậy, PV có nắm thật vững, thì khi giao tiếp mới chủ động, điều khiển, phát triển theo hướng đạt hiệu quả cao nhất và đưa đến những tác phẩm báo chí hay nhất.

Có thể nói, những tin tức có giá trị khoa học – chính là sự phát hiện được các vấn đề cho cán bộ lãnh đạo và quản lý, góp phần vào việc xác định đường lối, luật pháp… Và một cuộc tiếp xúc báo chí đạt được yêu cầu về thông tin như vậy – thì đó là một cuộc tiếp xúc mang lại thành công lớn.

Ví như câu chuyện “con cua có hình người trên lưng” năm nào, là thứ nhảm nhí; vậy mà một số tờ báo lao vào tìm hiểu, mất bao thời giờ và tốn nhiều trang báo... Có thể, ban đầu bị câu chuyện hấp dẫn, PV đã nhanh chóng tiếp xúc, nhưng lại không phát hiện cái điều phi lý, để dừng lại kịp thời. Như thế, cuộc giao tiếp kéo dài mà vô ích!

Xuân Phong - Trưởng ban Thư ký - Biên tập