Hát quan họ nhận tiền thướng có truyền thống từ lâu trong văn hóa dân gian

Hội Lim là lễ hội lớn của vùng Kinh Bắc – Bắc Ninh. Về với hội Lim có cơ hội được hòa mình vào sinh hoạt văn hóa quan họ – Di sản văn hóa phi vật thể của nhân loại. Đến rồi đi, để khi tan hội mà ai đó vẫn ngẩn ngơ, xao xuyến trước làn điệu “Người ở đừng về”.

Từ cổ xưa cho đến nay, dân ca quan họ là kết tinh những giá trị văn hóa đặc sắc, tinh túy nhất của người Kinh Bắc, nhất là sau khi quan họ Bắc Ninh được UNESCO công nhận Di sản văn hóa phi vật thể đại diện của nhân loại (ngày 30/9/2009) thì loại hình dân ca này dường như đi sâu hơn vào cuộc sống của người dân, trở thành lẽ sống, gần gũi, tự nhiên như việc ăn uống mỗi ngày. Bởi vậy, mỗi người con vùng Kinh Bắc đều hiểu, biết, trân quý và muốn đóng góp một phần công sức của mình vào việc gìn giữ, bảo tồn và phát huy những giá trị tốt đẹp của quan họ để mãi trường tồn.

Để quan họ có sức lan tỏa sâu rộng, vào mùa lễ hội, hầu như làng trên xóm dưới vùng Kinh Bắc đều tổ chức hát quan họ giao duyên. Đặc biệt khi hội Lim đến, hát quan họ trên thuyền rồng vẫn là địa điểm được du khách yêu thích nhất. Các liền anh, liền chị xúng xính váy áo. Liền anh đóng áo the, khăn xếp, liền chị áo mớ ba mớ bẩy chèo thuyền rồng hát tại hồ trong khu vực đình Lim. Trong lúc anh hai, chị hai ngả nón mời trầu có không ít khán giả vì mến mộ mà thưởng tiền. Việc này được gọi là tiền “thướng” (hay còn gọi là tiền thưởng) của người quan họ.

Tuy nhiên, mấy năm gần đây, vì một số “con sâu” mà “bỏ rầu nồi canh”, cũng như vì cách hiểu không đầy đủ nên dư luận “dậy sóng” chuyện hát quan họ sử dụng loa máy. Một bộ phận người yêu quan họ “cực đoan” đến mức gán ghép hình ảnh các liền anh, liền chị hát trên thuyền rồng bên ao làng, trước cửa chùa, hát bên mái đình ngửa nón quai thao mời trầu là “ngửa nón xin tiền”.

Ngày 21/2, Nghệ sĩ ưu tú Xuân Mùi – nguyên Phó Giám đốc Nhà hát Dân ca quan họ Bắc Ninh chia sẻ: Nói liền anh, liền chị “ngửa nón xin tiền” là hoàn toàn sai. Việc thưởng tiền không phải ai đó mới nghĩ ra mà cái này là mỹ tục đã có truyền thống từ lâu trong văn hóa dân gian của người Việt. Một người lao động nghệ thuật, một người thướng tiền, điều đó cũng thể hiện tấm lòng của người yêu làn điệu dân ca quan họ. Nói câu “quan họ ngửa nón xin tiền” ảnh hưởng rất lớn đến hình ảnh của người quan họ.

Một nghệ nhân quan họ của vùng Lim cho biết: Chơi quan họ có 2 cách, là chơi và đi hát quan họ. Hát quan họ là đặt cọc mà hát giờ với nhau, còn chơi quan họ là chỉ hát, ai đưa tiền cho thì tùy thích, chứ không đặt vấn đề. Bây giờ, những người mến quan họ mà đưa tiền thì người hát cũng không từ chối. Nếu họ đang hát ở dưới thuyền mà mọi người đưa tiền sẽ dễ rơi xuống nước, nên người quan họ thường đưa nón ra nhận chứ không phải là xin tiền.

Bà Nguyễn Thị Hào – Phó Chủ tịch UBND huyện Tiên Du, Trưởng Ban tổ chức lễ hội Lim 2024 cho biết: Năm nay, lễ hội Lim sẽ được tổ chức trong hai ngày 21 và 22/2, tức ngày 12, 13 tháng Giêng, tại 3 xã thuộc tổng Nội Duệ xưa, nay là thị trấn Lim, xã Nội Duệ và xã Liên Bão. Trong đó trung tâm lễ hội là núi Hồng Vân (núi Lim) ở thị trấn Lim, huyện Tiên Du.

Theo chương trình, Lễ hội vùng Lim bắt đầu từ ngày 21/2 (tức ngày 12 tháng Giêng) với nghi thức dâng hương tại chùa Hồng Ân, lăng Tướng công Nguyễn Đình Diễn trên đồi Lim. Vào ngày 22/2 (tức ngày 13 tháng Giêng), tiến hành rước sắc từ đình làng Đình Cả sang đình làng Lộ Bao và tế lễ dâng hương theo nghi thức truyền thống tại các đình, đền, chùa ở các làng thuộc xã Nội Duệ, xã Liên Bão, thị trấn Lim. Song song với phần lễ, phần hội diễn ra tại trung tâm đồi Lim và khu vực Hồ điều hòa Vân Tương với nhiều trò chơi dân gian như: hát đối đáp quan họ, hát canh quan họ, đu tiên, vật truyền thống, bịt mắt bắt dê, đập niêu, múa rồng, múa lân

“Tất cả các liền anh, liền chị hát trên khu vực của lễ hội Lim, cũng như hát trên thuyền rồng xung quanh các làng thuộc tổng Nội Duệ xưa đều là tự nguyện hát quan họ. Vì liền anh, liền chị từ trước đến nay đều say mê câu hát trong những ngày hội đầu năm. 

Người Bắc Ninh vốn trọng chữ tình. Người Bắc Ninh vốn trọng giao duyên”. Tình nghĩa “chạ anh, chạ em” của người quan họ nghìn đời nay vẫn giữ nguyên giá trị. Xuân đến, người quan họ tạm gác việc nhà, việc đồng áng, sản xuất để đón bạn đến hát hội vui xuân cho tàn canh, mãn vó. Người quan họ hát để diễn tả tình yêu cuộc sống, tình yêu lứa đôi, đối đáp với nhau vì nghĩa, nể nhau vì tài chứ đâu phải vì cuộc sống khó khăn mà “ngửa nón xin tiền”".

Vậy nên, ai du xuân này nhớ ghé hội Lim để nghe hát câu quan họ giao duyên đậm tình mà sâu lắng. Người quan họ không quá khắt khe nhưng phải có duyên mới đến được với nhau. Thế nên, hãy cùng nhau giữ gìn và lan tỏa những giá trị tinh túy nhất của loại hình dân ca đặc sắc, Di sản văn hóa phi vật thể của nhân loại – dân ca quan họ Bắc Ninh.

Bá Đoàn