Theo sử sách ghi chép, Đào Duy Từ, tên tự là Lộc Khê, sinh năm Nhâm Thân (1572), tại làng Hoa Trai (sau đổi tên là làng Nổ Giáp), xã Vân Trai , huyện Ngọc Sơn, Phủ Tĩnh Gia , trấn Thanh Hóa (nay thuộc Tổ dân phố Nổ Giáp 1, Nổ Giáp 2, phường Đào Duy Từ, tỉnh Thanh Hóa).
Thuở nhỏ, ông nổi tiếng thông minh, học giỏi. Tuy nhiên, dưới thời phong kiến lúc bấy giờ chế độ thi cử không cho con em những gia đình hát xướng dự thi. Không nản chí, ông đã chăm chỉ việc học hành, am hiểu sâu sắc kiến thức Nho , Phật, Lão. Tại núi Nang Sơn, ở quê nhà, ông đã dồn hết tâm lực hoàn thành thiên “Ngọa Long cương vãn”.
Năm 1625, Đào Duy Từ rời quê hương, lặn lội hàng trăm dặm để tìm minh chủ và gây dựng sự nghiệp ở đất Tùng Châu, huyện Bồng Sơn, phủ Hoài Nhơn (nay là phường Hoài Nhơn, tỉnh Gia Lai).
Khi mới vào Nam, do hoàn cảnh khó khăn, ông phải đi ở, làm nhiều công việc để kiếm sống. Mặc dù vậy, Đào Duy Từ vẫn gắng công học tập, tu luyện đức tài. Danh tiếng của ông lan xa, nức tiếng là thông kim - bác cổ. Tài năng của ông đã lan truyền đến Phủ Chúa và ông được tiến cử cho Chúa Sãi Nguyễn Phúc Nguyên.
Sau cuộc gặp gỡ với Đào Duy Từ, Chúa Sãi trọng dụng và phong cho ông chức Nha uý Nội tán tước Lộc Khê hầu, trông coi việc quân cơ trong, ngoài và tham lý quốc chính. Ông đã đem hết tài năng phò chúa Nguyễn, được Chúa Nguyễn đánh giá: “Duy Từ quả là Tử phòng và Khổng Minh ngày nay”.
Trong 8 năm phục vụ chúa Nguyễn (1627-1634), Thái sư Hoằng Quốc Công Đào Duy Từ đã có những cống hiến đặc biệt xuất sắc trên nhiều lĩnh vực: chính trị, quân sự, văn hóa, nghệ thuật. Người đời sau đánh giá, Thái sư Hoằng Quốc công Đào Duy Từ là nhà chính trị, nhà quân sự, nhà văn hóa lỗi lạc, danh nhân kiệt xuất, bậc công thần số 1 của Triều Nguyễn. Sự nghiệp và công trạng của ông là đặc biệt to lớn đối với dân tộc thời đại ông và mãi về sau.
Với những cống hiến đặc biệt xuất sắc, sau khi ông mất, chúa Nguyễn Phúc Nguyên phong tước hiệu “Hiệp đồng mưu đức công thần, Đặc tiến kim tử vinh lộc Đại phu, Thái Thường Tự Khanh, tước Lộc Khê Hầu”; ban tên Thụy là Trung Lương cho đưa về an táng tại Tùng Châu, Phủ Hoài Nhơn, Bình Định (nay thuộc tỉnh Gia Lai) sắc lập đền thờ và năm thứ 9 đời Gia Long, tôn ông là đệ nhất công thần Nhà Nguyễn, đưa về Thái miếu để thờ chung với các chúa Nguyễn.
Năm Minh Mạng thứ 12 (1831), ông được truy phong “Khai Quốc Công Thần, Đặc Tiến Vinh Lộc Đại Phu, Đông Các Đại Học Sĩ, Thái Sư Hoằng Quốc Công”. Đến năm 1939, Thái sư Hoằng Quốc Công Đào Duy Từ được vua Bảo Đại truy phong “Khai Quốc Công Thần, Đặc Tiến Vinh Lộc, Đông Các Đại Học Sĩ, Thái Sư Hoằng Quốc Công, Trác Vĩ, Thượng Đẳng Thần”. Truyền cho dân làng Nổ Giáp đem kiệu lên ga Văn Trai rước sắc phong và lập đền thờ Đào Duy Từ trên quê hương.
Lễ hội Đền thờ Thái Sư Hoằng Quốc Công Đào Duy Từ năm 2025 được tổ chức với các nội dung: Dâng hoa, dâng hương, tế lễ, diễn văn tưởng nhớ 391 năm Ngày mất danh nhân văn hóa, quân sự Thái sư Hoằng Quốc Công Đào Duy Từ; giao lưu các câu lạc bộ hát chèo, hát chầu văn...
Lễ hội Đền thờ Thái Sư Hoằng Quốc công Đào Duy Từ năm 2025 là dịp để ôn lại những trang sử truyền thống và tri ân công đức của Thái Sư Hoằng Quốc Công Đào Duy Từ - người đã có công lao to lớn trong sự nghiệp xây dựng, phát triển và bảo vệ quốc gia, dân tộc. Đồng thời, phát huy truyền thống lịch sử, văn hóa, xây dựng phường Đào Duy Từ giàu đẹp, văn minh.
Khánh An
