Được thiết kế chủ yếu với 4-6 làn xe và tốc độ khai thác lên đến 120 km/h, hứa hẹn rút ngắn thời gian di chuyển từ hơn 40 giờ trên Quốc Lộ 1A truyền thống xuống chỉ còn 20-22 giờ cho toàn tuyến, và 18-20 giờ giữa Hà Nội và Thành phố Hồ Chí Minh.
Tuyến cao tốc Bắc - Nam phía Đông là minh chứng của Việt Nam trong việc thúc đẩy phát triển dựa trên hạ tầng, phù hợp với định hướng nêu trong Quy hoạch tổng thể quốc gia giai đoạn 2021-2030 với tầm nhìn đến 2050. Được phê duyệt theo từng giai đoạn, dự án được chia thành hai giai đoạn chính: Giai đoạn 1 (2017-2020) bao gồm 11 dự án thành phần với tổng chiều dài 654 km và đầu tư 110.000-118.716 tỷ đồng, và Giai đoạn 2 (2021-2025) với 12 thành phần bao phủ 729 km với mức đầu tư 146.000-146.990 tỷ đồng. Ước tính vốn tổng thể dao động từ 257.000 đến 500.000 tỷ đồng, phản ánh các điều chỉnh về lạm phát, chi phí vật liệu và mở rộng phạm vi. Các nhà thầu lớn, bao gồm: Tập đoàn Đèo Cả, Vinaconex, Cienco và Sơn Hải, đã huy động nguồn lực chưa từng có – đỉnh điểm lên đến 100.000 công nhân và hơn 4.800 máy móc – biến tuyến đường thành một "đại công trường quốc gia".
Về mặt chiến lược, tuyến cao tốc phù hợp với các mục tiêu kết nối ASEAN, tích hợp với các hành lang khu vực như Tiểu vùng Mê Kông mở rộng. Bỏ qua các đoạn ùn tắc của Quốc Lộ 1A, rút ngắn khoảng cách 240-320 km và tăng cường khả năng chống chịu với các rủi ro khí hậu như lũ lụt. Các phê duyệt gần đây cho việc mở rộng, chẳng hạn như đoạn La Sơn - Hòa Liên (65 km, 3.011 tỷ đồng) và Cam Lộ - La Sơn (98 km, 6.488 tỷ đồng), nhằm nâng cấp từ 2-4 làn lên 4-6 làn, bắt đầu từ quý IV/2025, để đáp ứng lưu lượng giao thông dự kiến vượt 50.000 xe mỗi ngày vào năm 2030. Cách tiếp cận theo giai đoạn này, được điều chỉnh bởi Nghị Quyết 44/2022/QH15, nhấn mạnh các quan hệ đối tác công tư (PPP) cho khả năng mở rộng trong tương lai, đảm bảo tính bền vững tài chính.
Tính đến giữa năm 2025, dự án đã đạt được những bước tiến đáng kể, với 1.443 km đã hoạt động và 597 km đang thi công, định vị nó để hoàn thành toàn bộ vào cuối năm. Các đoạn chính như Bãi Vọt - Hàm Nghi, Hàm Nghi - Vũng Áng, Bùng - Vạn Ninh và Vân Phong - Nha Trang đã bàn giao kỹ thuật vào tháng 4/2025, thêm 208 km trước thời hạn. Đoạn Quảng Ngãi - Hoài Nhơn dự kiến hoàn thành vào cuối năm 2025, trong khi các đoạn phía Nam như Cần Thơ - Hậu Giang và Hậu Giang - Cà Mau báo cáo tiến độ 55-78% ở một số gói thầu, góp phần vào mục tiêu của Việt Nam thêm 1.188 km cao tốc vào năm 2025, là một phần của mục tiêu quốc gia 3.000 km.
Việc giải ngân đầu tư từ ngân sách nhà nước, các chỉ đạo gần đây của Bộ Xây Dựng, bao gồm khởi công 5 đường hầm vào ngày 19 tháng 8 năm 2025, nhấn mạnh chiến dịch "500 ngày tăng tốc" được khởi động vào tháng 8/2024 để vượt qua trì hoãn. Bằng cách ưu tiên các nhà thầu trong nước và các công nghệ tiên tiến như BIM để giám sát thời gian thực, dự án thể hiện khả năng quản lý hạ tầng ngày càng trưởng thành của Việt Nam. Tuy nhiên, việc tích hợp đầy đủ các hệ thống giao thông thông minh (ITS), bao gồm thu phí điện tử không dừng (ETC) từ năm 2026, vẫn là yếu tố quan trọng đối với hiệu quả hoạt động.
Mặc dù có nhiều biến chuyển, tuyến cao tốc đối mặt với các thách thức đa chiều kiểm tra sức bền thể chế và kỹ thuật của Việt Nam. Việc giải phóng mặt bằng như nút thắt chính, kéo dài qua 32 tỉnh do tranh chấp, di dời hạ tầng và tái định cư hàng chục nghìn hộ dân. Ví dụ, đoạn Quảng Ngãi - Hoài Nhơn đã giải quyết hầu hết các vấn đề nhưng vẫn vướng mắc ở hai điểm tranh chấp, trong khi Hậu Giang đối phó với việc bàn giao 99,79% mặt bằng giữa tình trạng thiếu cát đắp nền.
Sự khan hiếm vật liệu thêm trì hoãn, đặc biệt ở vùng Trung Bộ nơi mùa mưa kéo dài và thủ tục cấp phép khai thác mỏ phức tạp cản trở nguồn cung cát, đá và đất đắp. Các khó khăn địa kỹ thuật – địa hình gồ ghề, sông ngòi và vùng địa chấn – kết hợp với thời tiết cực đoan, đã làm tăng chi phí 18-22% giữa năm 2022-2024. Các rủi ro rộng lớn hơn bao gồm vượt ngân sách tài chính, với tổng đầu tư có thể vượt ước tính ban đầu, và căng thẳng năng lực nhà thầu trong thị trường lao động hậu COVID…
Để giảm thiểu, chính phủ đã áp dụng các cơ chế đặc thù, chẳng hạn như chỉ định trực tiếp nhà thầu cho các gói tư vấn và thi công trong năm 2022-2023, và tăng cường phối hợp liên bộ. Đánh giá tác động môi trường, đa dạng hóa nguồn vật liệu qua các chất tổng hợp tái chế, và tích hợp thiết kế chống chịu khí hậu để chịu đựng mực nước biển dâng ở Đồng Bằng Sông Cửu Long.
Việc hoàn thành tuyến cao tốc sẽ mang lại lợi ích sâu sắc, lan tỏa, định vị Việt Nam như một trung tâm logistics ở ASEAN. Về kinh tế, giảm chi phí logistics 20-40% – tương đương tiết kiệm hàng năm 2,5 tỷ USD – tạo điều kiện cho xuất khẩu nông sản từ Đồng Bằng Sông Cửu Long và dòng chảy sản xuất vào các khu vực phía Bắc. Sự tăng hiệu quả này có thể nâng GDP lên 0,5-1% hàng năm, với hiệu ứng lan tỏa trong các lĩnh vực xây dựng, vật liệu và vận tải khuếch đại lên 0,97% tăng trưởng mỗi năm, như ước tính của Bộ Kế Hoạch và Đầu Tư. Bằng cách kết nối bốn vùng kinh tế trọng điểm – bao quát 62,1% dân số và 65,7% GDP – tuyến đường thúc đẩy phát triển cân bằng, sinh ra 23 khu đô thị mới và các cụm logistics tại các cảng như Cam Ranh và Dầu Giây.
Về xã hội, việc giảm tai nạn giao thông 85-95% thông qua việc giảm tải hơn 50% gánh nặng của Quốc Lộ 1A và chi phí y tế. Kết nối nâng cao sẽ kích thích du lịch, tạo việc làm cho hàng triệu người và đô thị hóa, thu hẹp chênh lệch khu vực. Về môi trường, các tuyến đường ngắn hơn nghĩa là giảm phát thải, hỗ trợ tham vọng trung hòa carbon của Việt Nam vào năm 2050.
Các chuyên gia đánh giá tuyến cao tốc như một "yếu tố thay đổi cuộc chơi" cho sự tích hợp của Việt Nam vào chuỗi giá trị toàn cầu. TS. Trần Du Lịch, một nhà kinh tế nổi tiếng, coi nó là "không chỉ một con đường, mà là một hành lang kinh tế mới tái cấu trúc không gian phát triển quốc gia, cắt giảm chi phí logistics và tăng cường sức cạnh tranh". Tương tự, TS. Lã Ngọc Khuê nhấn mạnh "đột phá" của nó cho hội nhập quốc tế, đồng thời kêu gọi quản lý nợ công chặt chẽ. TS. Nguyễn Trí Hiếu cảnh báo về các khoản lỗ tiềm ẩn từ chi phí khấu hao và lãi vay không kiểm soát, ủng hộ các mô hình thu phí linh hoạt giống như của Trung Quốc. Ông Nguyễn Quốc Hiệp, Chủ Tịch Hiệp Hội Nhà Thầu Xây Dựng Việt Nam, nhấn mạnh cơ hội cho các công ty trong nước nhưng kêu gọi cơ chế chia sẻ rủi ro trong các mở rộng phức tạp.
Tuyến cao tốc Bắc - Nam phía Đông, tượng trưng cho khát vọng phát triển bền vững của Việt Nam. Đến cuối năm 2025, việc hoàn thành sẽ tạo nên một sự chuyển dịch mô hình, kết nối các khu vực khác biệt thành một cấu trúc kinh tế gắn kết và nâng tầm vị thế khu vực của Việt Nam. Tuy nhiên, thành công phụ thuộc vào việc giải quyết các thách thức cố hữu thông qua quản trị sáng tạo, áp dụng công nghệ và lập kế hoạch bao trùm.
Như TS. Vũ Đình Ánh cảnh báo, ưu tiên chất lượng hơn tốc độ sẽ tránh vượt chi phí và tối đa hóa lợi nhuận dài hạn. Nhìn về tương lai, việc tích hợp các tính năng thông minh như ETC (dự kiến tạo ra 1.300-1.800 tỷ đồng hàng năm) và mở rộng lên 6 làn xe sẽ bảo vệ tài sản cho tương lai. Tuyến cao tốc Bắc - Nam phía Đông - "con đường khát vọng" phát triển thành một hệ sinh thái toàn diện – được hỗ trợ bởi các trung tâm logistics, sáng kiến xanh và cải cách chính sách – để thúc đẩy Việt Nam hướng tới một tương lai thịnh vượng, kết nối.
L.T (t/h)
