Dược liệu – thuốc đông y: Những điều cần biết

 THCL Thời gian qua, một số phương tiện thông tin đại chúng nêu vấn đề dược liệu nhập lậu, dược liệu bẩn, dược liệu không đủ chất lượng… Vậy sự thật là như thế nào? TH&CL giới thiệu bài viết của Thầy thuốc Nhân dân - Bác sỹ cao cấp Nguyễn Xuân Hướng, nguyên Chủ tịch Trung ương Hội Đông y Việt Nam.

Trong đông y, thường dùng nguyên liệu làm thuốc là thảo mộc, khoáng vật, động vật

Trong đông y, thường dùng nguyên liệu làm thuốc là thảo mộc, khoáng vật, động vật. Nhưng thảo mộc được dùng nhiều hơn cả. Trong thảo mộc thường dùng lá, hoa, quả, hạt, thân cây, rễ cây (cũ). Nguyên liệu thu hái về phơi hoặc sấy khô gọi là dược liệu. Khi các thầy thuốc mua dược liệu về bào chế thành phẩm gọi là thuốc đông y.

Các cụ xưa cho rằng, thầy thuốc đông y dùng thuốc hơn nhau ở chỗ bào chế sao tẩm. Bào chế thuốc đông y mục đích để giảm bớt tính độc của dược liệu (nếu có), tính hàn, tính nhiệt, làm tăng tác dụng của thuốc. Mục đích cuối cùng là đưa thuốc vào đúng vị trí của bệnh, mà nay ta thường gọi là đưa thuốc vào địa chỉ. Ví dụ: Bạch truật sao với hoàng thổ là để đưa thuốc vào tỳ vị để bổ tỳ kiện vị…

Nay không có hoàng thổ thì sao với dầu cám, dầu cám có tác dụng bổ tỳ vị, làm giảm bớt tính ráo của bạch truật. Bạch thược dùng sống để bổ âm, sao với giấm để thuốc vào gan, chữa bệnh ở gan, sao với rượu để đưa thuốc vào huyết chữa bệnh ở huyết có một phần bổ âm huyết. Đương quy dùng sống để hành huyết, thông lợi, sao với rượu để bổ huyết. Viễn chí là vị thuốc an thần nhưng phải bỏ lõi, nếu để cả lõi thì gây ra chứng hồi hộp tim, sao với rượu để đưa thuốc vào tâm (tim). Hiện nay, một số bệnh viện y học cổ truyền ở địa phương và một số thầy thuốc đông y thường không sao tẩm, dùng thuốc sống để chữa bệnh, không những kết quả kém, mà có khi phản tác dụng.

Với dược liệu nhập từ Trung Quốc theo đường tiểu ngạch, phần nhiều là dược liệu loại 3 và 4, không có dược liệu loại 1 và 2, còn có thuốc giã, bã thuốc, thứ dược liệu đã bị rút hết hoạt chất, còn bã đưa sang bán cho Việt Nam như đương quy, hoàng kỳ, ba kích, xuyên khung…

Gần đây, cơ quan chức năng bắt được một số dược liệu nhập từ Trung Quốc không có nguồn gốc xuất xứ. Chúng tôi có được nhờ phân biệt qua 6 vị thuốc. Bằng mắt thường với kinh nghiệm của một người làm thuốc lâu năm, chúng tôi thấy có 2 vị đương quy và cam thảo là chính phẩm, vị đan bì thuốc loại 3, xuyên khung, hoàng kỳ là bã thuốc vì họ đã ép lấy hết hoạt chất. Vị uy linh tiên thường dùng rễ, nhưng họ đã tỉa mất 2/3 rễ, còn lại cái gốc và một ít rễ, loại này khi bào chế, chúng tôi thường bỏ đi không dùng. Còn thuốc nhập của Trung Quốc có chất độc hay không thì để cơ quan chức năng trả lời.

Việc xông thuốc bằng diêm sinh, có người hỏi có độc hay không? Hàm lượng bao nhiêu là vừa? Không phải vị thuốc nào cũng xông diêm sinh được, vì làm biến chất dược liệu, đổi màu dễ hỏng. Xông diêm sinh trong đông y cho phép với một số dược liệu như lá dễ mốc mọt, một số cũ có tinh dầu nếu phơi khô thì mất tinh dầu, kém tác dụng như đương quy, ngưu tất, với tỷ lệ 20%, cứ 100 kg dược liệu thì dùng 20 gam diêm sinh đốt lên xông khói trong một cái lò bằng đất, chứ không phải tẩm diêm sinh như một số người  đồn thổi. Còn có địa phương, cơ sở vừa rồi xông diêm sinh hoài sơn (cũ mài) là sai quy trình, cũ mài chỉ phơi khô dùng sống, không được xông diêm sinh làm đổi màu mất tác dụng.

Theo điều tra của viện Dược liệu, nước ta có khoảng 3.900 loại cây làm thuốc, các thầy thuốc đông y ở địa phương mới dùng khoảng 200 loiạ cây, Nhà nước mới dùng khoảng loại 80 cây, còn lại 3.620 loại cây chưa dùng đến. Tại sao chúng ta không tổ chức khai thác để sử dụng?

Thế kỷ thứ XIV, Tuệ Tĩnh đã dạy “Nam dược trị Nam nhân” có nghĩa là, thuốc nam trị bệnh cho người Việt Nam. Thế kỷ 18, Hải thượng Lãn Ông đã nói trong bộ sách Hải thượng y Tông Tâm lĩnh: “Như thuốc nam thì rất tốt, rất nhiều, rất rẻ, nhưng không biết dùng để chữa bệnh”.

Thập kỷ 60 - 70 của thế kỷ trước, ngành y tế đã có những công ty thu mua thuốc nam trong nhân dân về chế biến bán ra thị trường cho người tiêu dùng, vừa bảo đảm chất lượng, vừa an toàn. Công ty Thuốc bắc nhập dược liệu từ Trung Quốc theo đường chính ngạch, bào chế thành thuốc chín (thuốc đông y) bán cho các bệnh viện và các thầy thuốc đông y dùng, đảm bảo chất lượng, chữa bệnh cho nhân dân. Bệnh nhân yên tâm sử dụng không phải lo lắng như hiện nay. Nếu hiện nay, chúng ta tổ chức những tập đoàn nhập khẩu thuốc Trung Quốc theo đường chính ngạch như năm xưa thì không bị họ bán thuốc kém chất lượng, bã thuốc như hiện nay.

Dược liệu, thuốc đông y là một nội dung quan trọng trong chiến lược chăm sóc và bảo vệ sức khỏe nhân dân hiện nay mà Đảng và Chính phủ hết sức quan tâm, mỗi chúng ta cần hiểu điều đó để tổ chức thực hiện cho tốt.

Một điều khác biệt giữa thầy thuốc đông y và tây y. Thầy thuốc tây y thường dùng thành phẩm hóa chất để điều trị triệu chứng, thuốc có tên có tác dụng, có thời hạn sử dụng là dùng. Còn thầy thuốc đông y, ngoài thông thạo về y lý, bát cương bát pháp, xem mạch thông qua tứ chẩn, để chẩn đoán bệnh, thuộc hư chứng, thực chứng, hàn hay nhiệt, thuộc dạng âm hư hay dương hư, hư ở phủ tạng nào, bệnh thuộc phần khí hay phần huyết… Còn phải hiểu sâu về dược lý, biết nhận dạng vị thuốc và hiểu tính năng tác dụng của từng vị thuốc, khi đang sống, hoặc sau khi đã bào chế để sử dụng.

Hiện nay, một số thầy thuốc đông y chưa nắm vững vấn đề này nên không ít trở ngại trong dùng thuốc. Thậm chí, không biết dược liệu loại mấy, thuốc đã chín hay còn sống, thuốc thật hay thuốc giả... Đối với thuốc thành phẩm thì khi duyệt công thức một đường, khi bào chế một nẻo nên điều trị không có kết quả. Đây là những vấn đề cơ bản mà mỗi thầy thuốc cần phải nắm vững trong khi điều trị, mà còn giải thích cho bệnh nhân khi cần thiết.

Thầy thuốc Nhân dân - Bác sỹ cao cấp Nguyễn Xuân Hướng