Trên địa bàn đặc khu Vân Đồn hiện có 17 dân tộc cùng sinh sống, tạo nên bức tranh văn hóa đa dạng, giàu bản sắc. Trong đó, đồng bào dân tộc Sán Dìu chiếm tỷ lệ lớn, tập trung đông nhất tại Bình Dân, hình thành nên một “vùng đất người Sán Dìu” với đời sống văn hóa truyền thống được bảo tồn khá nguyên vẹn.
Người Sán Dìu ở Vân Đồn vẫn gìn giữ nhiều giá trị văn hóa tiêu biểu như trang phục truyền thống, phong tục cưới hỏi, lễ hội Đại Phan, hát soọng cô đã được công nhận là Di sản văn hóa phi vật thể quốc gia. Tuy nhiên, trước tác động mạnh mẽ của quá trình đô thị hóa, nhiều giá trị văn hóa truyền thống đang đứng trước nguy cơ mai một. Trong bối cảnh đó, việc xây dựng nhà văn hóa cộng đồng Sán Dìu được xác định là giải pháp quan trọng nhằm bảo tồn, phát huy các giá trị văn hóa đặc trưng.
Một trong những điểm nhấn quan trọng của không gian trưng bày là khu giới thiệu trang phục truyền thống dân tộc Sán Dìu. Trang phục Sán Dìu mang vẻ đẹp mộc mạc, giản dị nhưng tinh tế, thể hiện rõ quan niệm thẩm mỹ, tín ngưỡng và sinh hoạt văn hóa của tộc người. Phụ nữ có áo dài chàm, yếm trắng, váy xẻ, xà cạp, khăn vấn đầu cùng hệ thống trang sức như vòng cổ, vòng tay, túi trầu… tạo nên diện mạo đặc trưng, dễ nhận diện. Trang phục nam có áo dài quá gối, quần ống đứng, màu nâu hoặc chàm thể hiện sự giản dị, gắn bó với lao động sản xuất. Việc trưng bày hiện vật kết hợp với mô hình tượng nhân vật giúp khách tham quan có cái nhìn trực quan, sinh động về trang phục truyền thống trong không gian đời sống thực.
Không gian tái hiện nghi lễ cưới truyền thống của người Sán Dìu là một nội dung đặc sắc khác. Đám cưới của người Sán Dìu là một chuỗi nghi lễ chặt chẽ, phản ánh sâu sắc quan niệm về hôn nhân, gia đình và cộng đồng. Từ lễ xin lá số, lễ ăn hỏi, lễ dứt lời, lễ gánh gà, lễ nộp cheo cho đến lễ hát chắn cổng, lễ khai hoa tửu… mỗi nghi thức đều mang ý nghĩa nhân văn sâu sắc. Việc tái hiện trích đoạn đám cưới truyền thống thông qua không gian trưng bày và tổ hợp tượng không chỉ giúp bảo tồn tri thức dân gian mà còn góp phần giáo dục thế hệ trẻ về phong tục tập quán của dân tộc mình.
Bên cạnh đó, không gian trưng bày di sản văn hóa phi vật thể quốc gia hát soọng cô được xác định là điểm nhấn quan trọng. Không gian trưng bày kết hợp hình ảnh, tư liệu, lời ca đã in thành sách và mô hình tái hiện cảnh hát soọng cô trong lao động sản xuất, lễ hội, đám cưới… góp phần làm nổi bật giá trị nghệ thuật và ý nghĩa xã hội của loại hình di sản phi vật thể này.
Lễ Đại phan, lễ hội cầu mùa lớn nhất của người Sán Dìu, được dành một không gian trưng bày riêng biệt. Việc tái hiện Lễ hội Đại phan trong không gian nhà trưng bày không chỉ giúp bảo tồn một nghi lễ truyền thống tiêu biểu mà còn tạo sức hấp dẫn đặc biệt đối với du khách, nhất là những người quan tâm đến văn hóa tâm linh dân gian.
Ngoài ra, còn có không gian tái hiện đời sống sinh hoạt truyền thống của người Sán Dìu như: Tổ hợp nhà trình tường, không gian thờ cúng, góc bếp, sinh hoạt gia đình. Những chi tiết như bàn thờ tổ tiên, bàn thờ thần bếp, phong tục cúng lễ, tập quán gói bánh chưng gù… phản ánh rõ nét đời sống văn hóa tinh thần và mối quan hệ hài hòa giữa con người với tự nhiên, giữa cá nhân với cộng đồng.
Việc xây dựng không gian nhà trưng bày văn hóa Sán Dìu tại Vân Đồn không chỉ phục vụ mục tiêu bảo tồn văn hóa mà còn hướng tới phát triển du lịch văn hóa bền vững. Trong bối cảnh Vân Đồn đang được định hướng trở thành trung tâm du lịch biển đảo chất lượng cao, việc hình thành sản phẩm du lịch văn hóa đặc thù gắn với cộng đồng dân tộc thiểu số sẽ góp phần đa dạng hóa sản phẩm du lịch, kéo dài thời gian lưu trú của du khách và tạo sinh kế bền vững cho người dân địa phương.
Có thể khẳng định, nhà trưng bày văn hóa cộng đồng Sán Dìu là nơi kết tinh các giá trị lịch sử, văn hóa, nghệ thuật và tri thức dân gian của người Sán Dìu tại Vân Đồn. Công trình không chỉ góp phần thực hiện hiệu quả các nghị quyết của tỉnh về xây dựng và phát triển văn hóa, con người mà còn là minh chứng sinh động cho chủ trương phát triển hài hòa giữa bảo tồn di sản và phát triển kinh tế, xã hội. Trong tương lai, khi hoàn thiện và khai thác hiệu quả, nhà trưng bày sẽ trở thành địa chỉ văn hóa, du lịch, góp phần gìn giữ và lan tỏa bản sắc văn hóa Sán Dìu trong dòng chảy văn hóa chung của tỉnh.
Trần Trang (t/h)
