Hệ lụy từ thiếu kiểm soát và chất lượng không đồng đều
Trong những tháng đầu năm 2025, hoạt động xuất khẩu trái cây tươi của Việt Nam gặp không ít trở ngại khi nhiều lô hàng bị Trung Quốc, EU cảnh báo do không đáp ứng các tiêu chuẩn về kiểm dịch thực vật và an toàn thực phẩm. Điều này đã ảnh hưởng không nhỏ đến uy tín cũng như thương hiệu nông sản Việt trên thị trường quốc tế. Những sự cố này đã kéo theo hệ quả rõ rệt: tổng kim ngạch xuất khẩu rau quả trong 5 tháng sụt giảm so với cùng kỳ năm trước.
Báo cáo của Bộ Công Thương cho thấy, 5 tháng đầu năm 2025, kim ngạch xuất khẩu nông lâm thủy sản đạt 28,04 tỷ USD, tăng 15,1% so với cùng kỳ năm trước. Trong đó, kim ngạch xuất khẩu nhóm nông sản đạt 15,29 tỷ USD, tăng 16,3%, nhưng mặt hàng rau quả lại giảm 17,8% so với cùng kỳ, chỉ đạt 2,1tỉ USD. Trong top 5 thị trường nhập khẩu rau quả lớn nhất của Việt Nam có đến 3 thị trường giảm gồm Trung Quốc giảm 33%; Hàn Quốc giảm 5% và Thái Lan giảm 3%.
Phân tích nguyên nhân khiến xuất khẩu rau quả Việt Nam giảm sút, Tổng thư ký Hiệp hội Rau quả Việt Nam (Vinafruit) Đặng Phúc Nguyên cho biết, từ đầu năm đến nay xuất khẩu rau quả sụt giảm so với năm 2024 là do chịu tác động kép. Với thị trường xuất khẩu chủ lực Trung Quốc đang gia tăng các biện pháp kiểm soát chất lượng trên rau quả đặc biệt là dư lượng Basic Yellow 2 và Cadmium với sản phẩm sầu riêng. Đây là lý do khiến kim ngạch xuất khẩu sầu riêng sang thị trường Trung Quốc sụt giảm tới 74%. Bên cạnh đó chính sách thuế của Mỹ tạo tác động lan rộng không chỉ tới Việt Nam mà còn ảnh hưởng đến các thị trường nhập khẩu và đối thủ cạnh tranh.
Không chỉ sầu riêng, nhiều lô hàng trái cây tươi khác như mít cũng bị Trung Quốc cảnh báo. Thậm chí, 3 lô hàng thanh long xuất khẩu sang các thị trường khó tính hơn như Pháp, Hà Lan cũng bị cảnh báo dư lượng thuốc trừ sâu vượt ngưỡng cho phép. Những vụ việc này không chỉ ảnh hưởng trực tiếp đến doanh thu, mà còn làm tổn hại nghiêm trọng đến uy tín và thương hiệu nông sản Việt Nam trên trường quốc tế.
Hệ lụy nhãn tiền mà các doanh nghiệp đang phải đối mặt là sự ách tắc tại cửa khẩu. Mỗi container hàng trị giá hàng tỷ đồng có nguy cơ bị kẹt lại 7-10 ngày, kéo theo chi phí lưu trữ, bảo quản tăng vọt, nguy cơ hư hỏng và thậm chí là bị trả về. Điều này khiến nhiều đơn vị phải tạm dừng hoạt động xuất khẩu, gây thua lỗ nặng nề cho cả doanh nghiệp và nông dân, đặc biệt khi đây lại là thời điểm vào vụ thu hoạch chính của nhiều loại quả như sầu riêng, mít, thanh long, vải, mận...
Mặc dù đối mặt với những khó khăn này, dư địa cho ngành rau quả Việt Nam vẫn còn rất lớn. Theo ông Trần Thanh Hải, Phó Cục trưởng Cục Xuất nhập khẩu (Bộ Công Thương), trái cây Việt Nam đã có mặt tại 60 quốc gia và vùng lãnh thổ, bao gồm các thị trường lớn như Hoa Kỳ, Nhật Bản, EU. Hoa Kỳ là một thị trường trọng điểm với 8 loại trái cây tươi của Việt Nam được phép nhập khẩu chính ngạch.
Nhật Bản cũng đã mở cửa cho thanh long, xoài, vải và nhãn. Với tổng giá trị trái cây tươi giao dịch toàn cầu lên đến 240 tỷ USD/năm và sản phẩm chế biến lên đến 270 tỷ USD/năm, trong khi kim ngạch xuất khẩu của Việt Nam mới chỉ đạt 5-7 tỷ USD mỗi năm, mục tiêu vượt mốc 10 tỷ USD vào năm 2027 là hoàn toàn khả thi. Các hiệp định thương mại tự do thế hệ mới cũng mở ra cơ hội lớn với việc 94% trong tổng số 547 dòng thuế rau quả và các sản phẩm chế biến từ rau quả được xóa bỏ.
Tuy nhiên, để biến những cơ hội này thành hiện thực, và quan trọng hơn là để khắc phục sự sụt giảm đáng báo động việc nâng cao chất lượng, kiểm soát vùng trồng và truy xuất nguồn gốc không chỉ là một yêu cầu, mà là một yếu tố sống còn.
Chìa khóa từ chuẩn hóa, liên kết và hỗ trợ đa chiều
Sự sụt giảm kéo dài 5 tháng liên tiếp của xuất khẩu rau quả Việt Nam đã có sự thay đổi bởi một tín hiệu phục hồi tích cực vào tháng 6/2025. Tổng kim ngạch xuất khẩu toàn ngành bất ngờ tăng vọt 31% so với tháng trước, đạt 807 triệu USD và tăng trên 20% so với cùng kỳ năm ngoái. Điều gì đã tạo nên "cú hích" quan trọng này?
Không thể phủ nhận, sầu riêng chính là "vua trái cây" đã mở ra cánh cửa phục hồi cho ngành rau quả Việt Nam. Sự bứt phá mạnh mẽ này thể hiện rõ nhất ở mặt hàng sầu riêng đông lạnh, với mức tăng trưởng vượt bậc chỉ trong nửa đầu năm 2025, Việt Nam đã xuất khẩu được 388 lô sầu riêng đông lạnh, đạt sản lượng 14.282 tấn, tăng gấp hơn 3 lần so với cùng kỳ năm 2024. Thành quả này có được từ “cú hích” chiến lược quan trọng là Nghị định thư xuất khẩu sầu riêng đông lạnh sang Trung Quốc, chính thức có hiệu lực từ tháng 8/2024. Ông Đặng Phúc Nguyên khẳng định, chính việc nhiều doanh nghiệp đẩy mạnh xuất khẩu sầu riêng đông lạnh sang các nước, đặc biệt là Trung Quốc, đã tạo nên chuyển biến tích cực này.
Bên cạnh đó, nỗ lực chuẩn hóa và quản lý chất lượng đã đóng vai trò then chốt. Đến tháng 6/2025, Việt Nam đã có 1.396 mã số vùng trồng và 188 cơ sở đóng gói sầu riêng được cấp mã, đủ điều kiện xuất khẩu sang Trung Quốc. Đáng chú ý, toàn bộ dữ liệu này đã được số hóa và tích hợp vào hệ thống truy xuất nguồn gốc quốc gia, góp phần tăng tính minh bạch và nâng cao hiệu quả quản lý.
Việc Tổng cục Hải quan Trung Quốc phê duyệt bổ sung gần 1.000 mã số vùng trồng và cơ sở đóng gói mới vào ngày 21/5 vừa qua là một động lực lớn, dự báo sầu riêng tươi có thể phục hồi mạnh mẽ từ quý 3/2025, nhất là vào mùa vụ chính (tháng 8-10). Với hệ thống mã số ngày càng mở rộng, doanh nghiệp và địa phương có thêm công cụ để điều tiết kế hoạch thu hoạch, xuất khẩu, tránh tình trạng dồn ứ tại cửa khẩu và giảm rủi ro về giá. Đối với sầu riêng tươi, các doanh nghiệp Việt Nam cũng đã rút kinh nghiệm, kiểm tra kỹ lưỡng hàm lượng Cadimi trước khi thu mua từ nhà vườn và thương lái, nhờ đó nâng cao đáng kể lượng sầu riêng tươi đạt yêu cầu xuất khẩu.
Sự phục hồi của sầu riêng nói riêng và ngành rau quả nói chung không thể thiếu sự hỗ trợ đắc lực từ các cơ quan cửa khẩu. Ghi nhận tại các cửa khẩu Tân Thanh, Hữu Nghị và Chi Ma (Lạng Sơn) cho thấy, hoạt động thông quan hàng nông sản – đặc biệt là sầu riêng – diễn ra khá thông suốt ngay cả trong những ngày cao điểm. Nhờ sự phối hợp chặt chẽ giữa hải quan, biên phòng, kiểm dịch và ban quản lý cửa khẩu, quy trình xử lý xe hàng được triển khai linh hoạt, không để xảy ra tình trạng ùn ứ kéo dài. Thời gian thông quan đã được rút ngắn đáng kể, giúp doanh nghiệp không bị lỡ kế hoạch giao hàng. Công tác kiểm tra chất lượng, kiểm dịch thực vật và điều tiết phương tiện được triển khai bài bản, đảm bảo "luồng xanh" cho hàng nông sản.
Ngoài ra, sự phục hồi còn được vun đắp từ những nỗ lực liên kết từ chính người nông dân và các hợp tác xã (HTX). Điển hình là HTX Tân Hiệp Phát tại vùng sầu riêng Gia Hiệp, Bảo Thuận. Ông Nguyễn Danh Cẩn, Giám đốc HTX Tân Hiệp Phát cho biết, việc xây dựng 2 mã vùng trồng với diện tích 41 ha, tuân thủ quy trình canh tác bền vững, đã giúp sầu riêng của các thành viên dễ dàng xuất khẩu. Đặc biệt, công ty Mai Thao, một đơn vị chế biến có tiếng và cũng là Phó Giám đốc HTX, đã thu mua hạt mắc ca của thành viên, tạo thành liên kết chặt chẽ sản xuất – bao tiêu sản phẩm, minh chứng cho sức mạnh của liên kết. HTX Tân Hiệp Phát đang sẵn sàng cho 200 tấn sầu riêng tươi xuất khẩu lần đầu tiên trong niên vụ 2025.
Tuy nhiên, cơ hội đi kèm với yêu cầu nghiêm ngặt. Bộ trưởng Bộ Công Thương Nguyễn Hồng Diên nhấn mạnh: “Cấp mã rồi không có nghĩa là yên tâm, mà càng phải siết kỷ luật, giữ uy tín. Các doanh nghiệp, hợp tác xã cần tiếp tục duy trì quy trình sản xuất, đóng gói và kiểm dịch một cách nghiêm ngặt, đúng như hồ sơ đã đăng ký, đặc biệt là những quy định về an toàn thực phẩm và truy xuất nguồn gốc. Việc tuân thủ những quy định này không chỉ giúp giữ thị trường, mà còn là cơ sở để mở rộng sang các thị trường khó tính khác”, Bộ trưởng khuyến cáo.
Để mở rộng thị trường cho nông sản Việt, không thể chỉ trông chờ vào mùa vụ. Ông Đặng Phúc Nguyên kiến nghị hệ thống Thương vụ Việt Nam tăng cường nghiên cứu thị trường, cập nhật thông tin chính xác về rào cản kỹ thuật, quy định nhập khẩu và thị hiếu tiêu dùng. Cán bộ Thương vụ cần có chuyên môn sâu về ngành rau quả, đồng thời ứng dụng công nghệ để nâng cao hiệu quả marketing số. Về phía các cơ quan chức năng, ông Nguyên đề xuất hai nhóm giải pháp: trước mắt là áp dụng công nghệ số, ưu tiên thông quan hàng nông sản theo mùa vụ; lâu dài là nâng cao tiêu chuẩn sản phẩm, đầu tư kho lạnh, hệ thống logistics, chế biến sâu và xây dựng thương hiệu.
Sự phục hồi ấn tượng của sầu riêng, cùng với các giải pháp đồng bộ từ việc kiểm soát vùng trồng, quản lý chất lượng, đến hỗ trợ thông quan và liên kết chuỗi giá trị, đang tạo đà mạnh mẽ cho ngành rau quả. Nhiều dự báo cho rằng, mục tiêu kim ngạch xuất khẩu 8 tỷ USD cho ngành rau quả cả năm 2025 hoàn toàn nằm trong tầm tay. Đây không chỉ là một con số, mà còn là minh chứng cho sự linh hoạt, nhạy bén và quyết tâm của toàn ngành nông nghiệp Việt Nam trong việc vượt qua khó khăn, khẳng định vị thế trên thị trường quốc tế.
Thiên Trường
