Đạo Trù là một xã miền núi thuộc huyện Tam Đảo, tỉnh Vĩnh Phúc, nằm gọn trong thung lũng được bao bọc bởi những dãy núi xanh thẳm. Những xóm nhỏ nép mình dưới chân đồi, đan xen với ruộng vườn, tạo nên khung cảnh thanh bình. Xã có gần 4.000 hộ với khoảng 17.000 dân, trong đó người Sán Dìu chiếm 90%.
Với cộng đồng người Sán Dìu chiếm đa số, Đạo Trù không chỉ gìn giữ bản sắc văn hóa độc đáo mà còn duy trì nhiều phong tục truyền thống lâu đời. Trong đó, Tết Thanh minh, còn gọi là Lễ Tảo mộ, đã trở thành một lễ hội mang tính cộng đồng sâu sắc. Dịp này, hầu như mọi gia đình trong vùng đều cùng nhau đi thăm viếng, dọn dẹp mộ phần tổ tiên, bày tỏ lòng thành kính với người đã khuất. Không khí ngày lễ rộn ràng, ấm áp, tràn ngập sự sum vầy, không kém phần tưng bừng so với Tết Nguyên đán.
Vào hai ngày trước khi Lễ Tảo mộ diễn ra, con cháu trong dòng tộc tập trung tại nhà trưởng tộc, cùng nhau ra nghĩa trang thăm viếng và dọn dẹp mộ phần tổ tiên. Đây không chỉ là một nghi lễ truyền thống mà còn là dịp để mọi người tưởng nhớ công ơn tổ tiên, đồng thời vun đắp tình cảm gia đình, giữ gìn và phát huy đạo lý “uống nước nhớ nguồn” của dân tộc.
Vào dịp này, các thành viên trong dòng họ lại sum họp tại nhà một gia đình, thường là trưởng họ, để cùng nhau chuẩn bị mâm cỗ dâng lên tổ tiên. Sau nghi lễ cúng bái, con cháu quây quần bên mâm cơm trong bữa tiệc đặc biệt mà người Sán Dìu gọi là “ăn hội”. Phong tục này được duy trì theo hình thức luân phiên, mỗi năm một gia đình đảm nhận, lần lượt từ trưởng họ đến các thành viên khác, tạo nên sự gắn kết bền chặt trong dòng tộc.
Đối với người Sán Dìu, Tết Thanh minh mang ý nghĩa “nội tộc”, nên chỉ những thành viên trong dòng họ bên nội mới tham gia. Con trai trong gia đình cùng vợ có mặt để thực hiện các nghi lễ cúng bái và sum họp, trong khi con rể lại không tham dự, bởi họ cũng phải trở về nhà mình để lo toan công việc “nội tộc” riêng. Phong tục này thể hiện rõ nét truyền thống gia tộc và sự gắn kết trong từng dòng họ của người Sán Dìu.
Mâm cỗ cúng Tết Thanh minh của người Sán Dìu ở Đạo Trù mang đậm dấu ấn văn hóa và đời sống thường nhật của cộng đồng. Nổi bật trong mâm cỗ là xôi đen và cá nướng – hai món ăn không chỉ thể hiện nét đặc trưng ẩm thực mà còn hàm chứa bài học sâu sắc về tinh thần kiên trì vượt khó, cũng như sự trân quý đối với những sản vật mà thiên nhiên ban tặng.
Xôi đen, một món ăn truyền thống không thể thiếu trong mâm cỗ cúng Tết Thanh minh của người Sán Dìu, được chế biến từ gạo nếp nhuộm với nước lá cây lau xau – một loại cây đặc trưng mọc trên rừng. Khi chín, xôi có màu đen bóng, dẻo thơm và mang hương vị đặc trưng, được dùng để dâng lên tổ tiên trong ngày lễ trọng đại. Nhờ khả năng bảo quản lâu hơn so với xôi trắng, xôi đen trở thành lựa chọn lý tưởng cho những chuyến đi tảo mộ kéo dài, giúp người Sán Dìu có thể mang theo và dùng trong suốt hành trình “hành hương” về nguồn cội.
Cá nướng, một món ăn quen thuộc trong mâm cỗ Tết Thanh minh của người Sán Dìu, mang trong mình ý nghĩa sâu sắc về sự tri ân và nhắc nhở con cháu về những tháng ngày gian khó thuở xa xưa. Khi đời sống còn đơn sơ, thiếu thốn, cá suối là nguồn thực phẩm quý giá mà tổ tiên họ phải vất vả đánh bắt để nuôi sống gia đình. Vì thế, món cá nướng không chỉ là lễ vật dâng cúng bày tỏ lòng tôn kính với tổ tiên, mà còn là biểu tượng của tinh thần vượt khó, gắn bó với thiên nhiên và trân trọng những giá trị truyền thống được truyền lại qua nhiều thế hệ.
Người Sán Dìu giữ phong tục “nhất táng thiên thu”, tức an táng một lần và không cải táng. Khác với nhiều dân tộc khác, mộ phần của họ không tập trung tại một khu nghĩa trang cố định mà thường nằm rải rác, riêng lẻ theo từng gia đình.
Tập quán này bắt nguồn từ quan niệm tôn trọng sự riêng tư, tránh những điều tiếng hay xích mích, ngay cả khi đã khuất. Chính vì vậy, nhiều gia đình người Sán Dìu dù sinh sống tại Đạo Trù nhưng mộ tổ tiên có thể nằm ở những vùng xa hơn, thậm chí thuộc địa phương khác. Điều này khiến hành trình tảo mộ vào dịp Thanh minh trở nên dài ngày, đôi khi là một chuyến đi xuyên qua nhiều địa bàn khác nhau để con cháu thể hiện lòng hiếu kính với tổ tiên.
Chi Chi (t/h)
