Ngành sầu riêng Việt Nam đang đối mặt với một vấn đề nghiêm trọng đó là, tồn dư chất cấm trong sản phẩm xuất khẩu, đặc biệt là chất vàng O và cadimi. Đây là hai chất nguy hại, bị cấm sử dụng trong nông sản, nhưng vẫn tồn tại trong một số lô hàng sầu riêng, gây ảnh hưởng đến uy tín và thị trường xuất khẩu của Việt Nam.
Người tiêu dùng dè chừng, tiểu thương lo “ế hàng”
Tâm lý người tiêu dùng miền Bắc với trái cây có nguồn gốc xa vốn khá “nhạy cảm”, nhất là với mặt hàng có mùi vị mạnh như sầu riêng. Khi thông tin về tồn dư vàng O - một chất tạo màu bị cấm xuất hiện, nhiều người tiêu dùng tỏ ra thận trọng hơn, chọn lựa kỹ càng hơn nguồn gốc sản phẩm.
Theo ghi nhận, chỉ trong vòng một tuần sau khi thông tin về tồn dư chất cấm trong một số lô hàng sầu riêng được công bố thì, tại nhiều chợ đầu mối, chợ dân sinh và cửa hàng trái cây tại thành phố Hà Nội và các tỉnh lân cận, lượng tiêu thụ giảm rõ rệt.
Anh Phan Mạnh Hải (37 tuổi), chủ cửa hàng trái cây tại quận Thanh Xuân, TP. Hà Nội bộc bạch: “Thường vào mùa, mỗi ngày tôi bán được 50 – 60 kg sầu riêng, nhưng mấy hôm nay chỉ có phân nửa. Khách hàng hỏi nhiều, nhưng nghe đến chất cấm là ngần ngại ngay, dù mình cam kết nguồn gốc hàng hóa rõ ràng”.
Không chỉ người bán lẻ, theo chia sẻ của các thương lái ở chợ Long Biên chuyên đổ buôn sầu riêng từ miền Nam ra Bắc cũng gặp khó. Một số thương lái nói với phóng viên rằng, họ đã phải tạm ngừng nhập hàng do lo ngại tồn kho lâu ngày, nhất là với các loại sầu riêng chín bóc múi sẵn – vốn khó bảo quản.
Ghi nhận thời điểm đầu tháng Sáu, tại các chợ đầu mối và điểm bán lẻ ở Hà Nội, giá sầu riêng có phần biến động và sức mua cũng có dấu hiệu chững lại. Hiện, giá sầu riêng Ri6 tươi tại chợ Long Biên đang giao động từ 59.000 – 65.000 đồng/kg (giá sỉ). Còn đối với giá bán lẻ sầu riêng tại chợ Long Biên giao động từ 90.000 – 180.000 đồng/kg tùy từng loại, cụ thể như sau: Sầu riêng Ri6 loại 1 có giá khoảng 130.000 – 180.000 đồng/kg; Ri6 loại 2 & 3 rẻ hơn thường có giá từ 100.000 – 110.000 đồng/kg và 90.000 – 100.000 đồng/kg. Ngoài ra, các giống đặc sản như Chuồng Bò, Cái Mơn (dành cho người thích sầu riêng hạng sang) có giá cao hơn khoảng 200.000 – 290.000 đồng/kg.
Tại một số chợ dân sinh trên địa bàn Hà Nội, hiện sầu riêng Ri6 có giá giao động từ 80.000 đồng – 120.000 đồng/kg. Đặc biệt, tại siêu thị lớn, giá sầu Ri6 sau giảm thấp hơn ngoài chợ dân sinh. Ghi nhận ngày 7/6 tại siêu thị GO! Thăng Long, sầu riêng Ri6 đang có giá bán lẻ sau giảm là 79.000 đồng/kg (giá niêm yết 109.000 đồng/kg). Còn tại siêu thị Co.op Mart Hà Nội, ngày 10/6 sầu riêng Ri6 có giá bán chỉ từ 59.900đ/kg.
Tại một cửa hàng sầu riêng trên đường Nguyễn Văn Cừ (Long Biên, Hà Nội), ghi nhận ngày 11/6, sầu Monthong nhập khẩu Thái Lan có giá bán niêm yết tại cửa hàng là 150.000 đồng/kg nguyên trái và giá bóc sẵn 320.000 đồng/kg. Sầu Ri6 có giá là 110.000 đồng/kg và cơm sầu là 300.000 đồng/kg. Chủ cửa hàng này cho biết, họ đã gặp khó khăn khi phải giải thích cho khách hàng về vấn đề tồn dư chất vàng O và Cadimi, đồng thời cố gắng chọn lọc kỹ nguồn hàng đảm bảo chất lượng, nhằm giữ uy tín.
Trước biến động tâm lý tiêu dùng, nhiều cửa hàng và đơn vị phân phối sầu riêng tại Hà Nội đã chủ động siết chặt đầu vào, lựa chọn nguồn hàng có giấy tờ kiểm định, chứng nhận an toàn hoặc có thương hiệu rõ ràng.
Chủ một cửa hàng bán các loại sầu riêng Ri6, sầu riêng Út Thủy, sầu riêng Chuồng Bò, sầu riêng Thái Lan trên đường Tôn Đức Thắng chia sẻ: “Chúng tôi yêu cầu nhà vườn cung cấp giấy chứng nhận VietGAP, truy xuất nguồn gốc lô hàng và tuyệt đối không nhập các loại sầu riêng không rõ nguồn. Ngoài ra, nhân viên cửa hàng cũng được hướng dẫn giải thích để khách yên tâm.
Tuy nhiên, không phải người tiêu dùng nào cũng được tiếp cận thông tin đầy đủ. Tại các chợ dân sinh, sầu riêng thường không có nhãn mác hay truy xuất, nên việc thuyết phục khách quay lại mua hàng vẫn còn nhiều khó khăn”.
Sầu riêng chính vụ: Niềm vui chưa kịp chín đã vội chát
Thị trường sầu riêng miền Bắc tại một số tỉnh thành như: Hà Nội, Bắc Ninh, Hải Phòng, Quảng Ninh… vốn tiêu thụ sầu riêng lớn trong những năm gần đây nhờ sự phổ biến của các giống Ri6, Monthong, sầu riêng Thái vỏ mỏng – cơm dày. Tuy nhiên, sau loạt thông tin về tồn dư cadimi và chất vàng O trong sầu riêng bị phía Trung Quốc trả về, người tiêu dùng trở nên nghi ngại và thận trọng hơn trong lựa chọn.
Thời điểm này, sản lượng sầu riêng tại miền Nam đang vào chính vụ, giá thu mua tại vườn giảm mạnh so với cùng kỳ năm ngoái và so với đầu mùa. Cụ thể, giá sầu riêng Ri6 giảm từ 70.000–80.000 đồng/kg xuống còn 40.000–50.000 đồng/kg; Một số nơi giảm xuống dưới 32.000 đồng/kg. Giá sầu riêng Monthong (Thái) thu mua từ 60.000–70.000 đồng/kg, chỉ bằng khoảng ½–⅓ giá của năm ngoái… Cùng với đó, giá bán lẻ tại miền Bắc cũng chững lại.
Khảo sát của chúng tôi cho thấy, nhiều người tiêu dùng phản ánh: “Trước cứ thấy hàng chín đẹp là mua, giờ phải hỏi có giấy kiểm nghiệm không, mã QR có truy xuất được không…”.
Còn một số doanh nghiệp phân phối lớn thì cho rằng, thị trường sầu riêng miền Bắc có thể mất từ 2- 4 tuần để phục hồi hoàn toàn sức mua. Việc minh bạch nguồn gốc, kiểm soát chặt chẽ đàu vào và truyền thông kịp thời, khoa học là yếu tố then chốt giúp lấy lại niềm tin người tiêu dùng. “Chúng tôi mong muốn có phản hồi chính thức và cập nhật sớm từ cơ quan chức năng để tránh tình trạng hoang mang kéo dài, ảnh hưởng đến cả người mua lẫn người bán”, đại diện một đầu mối phân phối tại Long Biên nói.
Nguyên nhân khiến cadimi tồn dư trên sầu riêng?
Tại hội thảo “Phát triển bền vững ngành hàng sầu riêng” sáng 10/6, ông Nguyễn Quang Hiếu - Phó Cục trưởng Cục Trồng trọt và Bảo vệ thực vật (Bộ NN&MT) chia sẻ: Nguyên nhân quan trọng khiến cadimi tồn dư trên sầu riêng là do sử dụng phân bón quá nhiều trong quá trình chăm bón cho cây tại các vùng trồng. “Căn cứ trên những dữ liệu cụ thể sau khi tìm hiểu xong, chúng tôi sẽ tiếp tục trao đổi sau khi có kết luận chính xác”, ông Hiếu nói.
Tuy nhiên, ông Hiếu cho rằng, việc đổ lỗi hoàn toàn cho sử dụng phân DAP là chưa chính xác. Tại miền Nam, bà con sử dụng DAP tương đối nhiều và dùng cả cho các loại cây khác, không chỉ sầu riêng. Chưa kể, sự thay đổi độ pH trong đất ở vùng ĐBSCL cũng ảnh hưởng đến khả năng hoà tan cadimi. Đặc biệt, khi nước rút, pH giảm thì đúng lúc vào vụ làm trái nên dư lượng cadimi sẽ cao hơn.
Ông Hiếu cũng thông tin, lượng nhập khẩu và sử dụng DAP Hàn Quốc hiện chỉ chiếm 4% trong tổng lượng DAP sử dụng tại Việt Nam.
Ngoài ra, lãnh đạo Cục Trồng trọt và Bảo vệ thực vật cũng nêu vấn đề: Có nên khuyến khích sử dụng quá nhiều phân hữu cơ hay không. Ông dẫn chứng, trong hàng trăm mẫu kiểm tra phân bón tại miền Tây, phân bón hữu cơ chứa hàm lượng cadimi cao hơn các loại phân bón vô cơ. Lý do, trong phân hữu cơ có thể trộn cả bùn thải hay các chất khác. Sử dụng đúng liều lượng thì không sao, nhưng nếu sử dụng nhiều thì kim loại nặng có thể còn tồn dư, dẫn đến vượt ngưỡng cho phép.
Giải pháp nào để giữ lại “trái ngọt” sầu riêng?
Ông Đặng Phúc Nguyên, Tổng Thư ký Hiệp hội Rau quả Việt Nam nhận định: “Chúng ta đang thấy một nghịch lý: Nông dân vùng Tây Nguyên và miền Đông bị "oan", trong khi nhiều lô hàng vi phạm lại đến từ miền Tây, đặc biệt là Tiền Giang. Khi một lô hàng bị phát hiện vi phạm, uy tín của cả vùng, thậm chí của quốc gia đều bị tổn thương”.
Hiện nay, theo báo cáo của Bộ Nông nghiệp và Môi trường, mới chỉ có 34 cơ sở tại Việt Nam được chứng nhận kiểm nghiệm Cadimi, trong đó phía Trung Quốc mới công nhận 24 cơ sở. Với vàng O, con số được công nhận là 15 cơ sở. Đặc biệt, đã có 4 cơ sở bị loại do chênh lệch kết quả xét nghiệm giữa Việt Nam và Trung Quốc, phản ánh độ tin cậy và năng lực phòng xét nghiệm tại Việt Nam vẫn chưa đảm bảo đồng bộ.
Thêm vào đó, quy trình lấy mẫu kiểm nghiệm hiện nay chỉ mang tính đại diện, trong khi vùng trồng rộng lớn, khiến khả năng phát hiện sai phạm mang tính “may rủi”. Chính sự thiếu đồng bộ và giám sát chặt chẽ từ gốc đã dẫn đến những rủi ro hiện hữu mà ngành xuất khẩu chưa thể kiểm soát hiệu quả.
Từ bài học “đắt giá” nêu trên, trong hội thảo “Phát triển bền vững ngành hàng sầu riêng” các chuyên gia, doanh nghiệp và cơ quan chức năng đều nhấn mạnh: "Nếu không có biện pháp căn cơ và kiên quyết, mục tiêu xuất khẩu 3,7 tỷ USD sầu riêng vào năm 2025 khó lòng thực hiện, thậm chí ngành này có thể mất vị thế trên thị trường quốc tế".
Đồng thời, các chuyên gia nêu lên những giải pháp để giữ được “trái ngọt” sầu riêng trên thị trường xuất khẩu.
Thứ nhất, cần xây dựng hệ thống giám sát chất lượng từ gốc, từ vùng trồng, cơ sở đóng gói đến chuỗi logistics. Việc mở rộng mạng lưới phòng xét nghiệm đạt chuẩn quốc tế là điều kiện tiên quyết, đảm bảo có thể truy xuất nguồn gốc và xử lý vi phạm chính xác, rõ ràng.
Thứ hai, phải xử lý nghiêm minh các hành vi gian lận thương mại và vi phạm an toàn thực phẩm. Khi một lô hàng bị phát hiện vi phạm, cần công khai kết quả, xử lý tận gốc và áp dụng các chế tài mạnh để răn đe. Nếu có thể kiểm soát chất lượng tại nguồn, Việt Nam mới có cơ hội đàm phán với Trung Quốc để thiết lập “luồng xanh” thông quan, giảm thời gian kiểm tra từ 7–10 ngày như hiện nay xuống còn 2 ngày như Thái Lan.
Thứ ba, ngành nông nghiệp cần tăng cường giáo dục và truyền thông đến người dân, giúp họ hiểu rõ tác hại của việc sử dụng hóa chất không đúng cách, đặc biệt là các chất bị cấm hoặc giới hạn dư lượng. Đây không chỉ là câu chuyện về pháp luật mà còn là trách nhiệm đối với người tiêu dùng trong nước và quốc tế.
Minh An
