Ý nghĩa hình tượng mèo trong văn hóa Việt Nam sẽ như thế nào?

Đặc tính nổi bật

Mèo là linh vật thứ tư trong lịch Can Chi 12 con giáp ở Việt Nam, đại diện cho năm Mão. Trong 12 con giáp, có 7 con vật được thuần dưỡng từ lâu đời và đã trở thành vật nuôi trong nhà (trâu, mèo, ngựa, dê, gà, chó, lợn). Con mèo tuy không phải là vật nuôi mang lợi ích kinh tế, nhưng lại là người bạn thân thiết chuyên bắt chuột bảo vệ thành quả lao động của con người nên vẫn được con người yêu quý.

Nhà nghiên cứu văn hóa Phan Minh Hồng cho biết, ở nước ta, mèo nhà (tên khoa học là Felis Catus) được người dân nuôi từ khoảng vài trăm năm trước công nguyên, tức là vào cuối thời đại Hùng Vương - Thục Phán mèo mới có mặt trong những ngôi nhà của người Việt và trở thành vật nuôi thân thiết, gắn bó với mọi gia đình.

Loài mèo có đặc điểm là loài vật ưa sạch sẽ, thích nằm những chỗ ấm áp, thích sưởi nắng, có bản tính cẩn thận, gọn gàng, nhanh nhẹn. Mèo thường săn mồi vào ban đêm nhờ đôi mắt xanh tinh anh nổi bật và hoạt động tốt nhất vào ban đêm, cùng với ưu điểm là chuyển động nhẹ nhàng, giỏi leo trèo và bộ lông mịn nên không tạo ra tiếng động lớn, dễ dàng tiếp cận và đánh bắt con mồi.

Vào ban ngày, mèo thường nằm nghỉ ngơi, sưởi ấm, mèo thích sự yên tĩnh, xa vắng và kín đáo để nằm khoanh tròn, mắt lim dim, lừ đừ.

Ý nghĩa hình tượng mèo trong văn hóa Việt Nam

Ở Việt Nam, ý nghĩa hình tượng loài mèo trong văn hóa được thể hiện qua các dòng tranh dân gian rồi đi vào văn hóa nghệ thuật như: Thơ văn, ca dao, tục ngữ…

Tranh khắc gỗ làng Đông Hồ ở Việt Nam có hai bức tranh "Đám cưới chuột" và "Trạng chuột vinh quy". Trong tranh “Đám cưới chuột” của làng tranh Đông Hồ, người ta bắt gặp hình ảnh tiến sĩ chuột vinh quy cưới vợ nhưng vẫn phải biếu quà cho chú mèo đang ngồi quặp đuôi vẻ hiền lành, đưa tay ra nhận chút quà mọn trong tiếng trống, tiếng kèn. Các nghệ sĩ dân gian Việt Nam còn cho mèo xuất hiện trên những bức chạm khắc ở những nơi chốn tôn nghiêm như đình làng Bình Lục (tỉnh Quảng Ninh), cảnh mẹ con nhà mèo quây quần, chạm nổi ở bia chùa Linh Quang (TP. Hải Phòng)…

Trong văn học, nhà văn Tô Hoài - bậc thầy chuyên viết truyện loài vật, trong tác phẩm "O chuột", ông cũng đã viết về con mèo bằng những dòng thật sinh động: "Mèo lừ đừ và nghiêm nghị tựa một thầy giáo nhà dòng, trên mình có khoác bộ áo thâm. Hắn có cái cốt cách quý phái và trưởng giả".

Theo thạc sỹ Lê Văn Nam, giảng viên trường Đại học Văn hóa TP. Hồ Chí Minh, trong văn hóa Việt Nam, những câu ca dao, tục ngữ có hình ảnh con mèo như: “Tiu nghỉu như mèo cắt tai”, “Mèo khen mèo dài đuôi”, “Lèo nhèo như mèo vật đống rơm”, “Con mèo mà trèo cây cau/Hỏi thăm chú chuột đi đâu vắng nhà/Chú chuột đi chợ đường xa/Mua mắm, mua muối giỗ cha chú mèo”… Mỗi câu ca dao, tục ngữ, thành ngữ đều có ý nghĩa liên hệ đến con người, nhằm mục đích căn dặn, nhắc nhở con người sống tốt, tận dụng những bản năng, đức tính tốt đẹp của con mèo.

Con mèo có những đặc điểm nổi bật và ý nghĩa lớn trong văn hóa dân gian cũng như trong phong thủy. Theo ông Phan Minh Hồng, bắt nguồn từ hình ảnh mèo di chuyển mềm dẻo, kiên nhẫn và biết chờ thời cơ trước khi hành động, mèo được coi là loại linh thú cát tường, có thể hóa giải sát khí, đem lại vận may cho gia chủ.

Ngày nay, rất nhiều người ưa chuộng bài trí tượng mèo trong nhà để tăng cát khí cho gia chủ, hút thêm may mắn, tài lộc.

Với đặc tính nhanh nhẹn, uyển chuyển của mèo, con người cũng đã sáng tạo là môn võ mèo được khá nhiều người theo học. Võ sư Hồ Bạch An cho biết, trong võ thuật Việt Nam, mèo cũng là động vật đem lại cảm hứng cho võ thuật với dáng đi uyển chuyển, không tiếng động, êm như mèo, giỏi leo trèo, có khả năng nhảy vọt là nguồn cảm hứng môn khinh công.

Ngoài ra, nhiều động tác cào, tát với hai bộ móng sắc ra đòn nhanh như chớp là cảm hứng về chiêu của võ mèo.

Võ mèo hay miêu quyền là một trong những môn võ hay, những động tác mô phỏng của mèo có thể chuyển hóa, phổ quát thành các bài võ, đòn thế tự vệ, chiến đấu hữu hiệu. Vì vậy, môn võ mèo xuất hiện rất sớm và bài Miêu tẩy diện (mèo rửa mặt) là một trong những bài võ mèo tồn tại lâu đời với khoảng 32 động tác. Ngoài ra, còn có một số bài võ mèo tiêu biểu như Linh miêu độc chiến và Bạch miêu quyền…

Trong khi đó, đối với ngành điện ảnh, nhiều phim hoạt hình của Việt Nam cũng dùng hình tượng chú mèo để kể những câu chuyện hóm hỉnh, vui tươi.

Khi đất nước hội nhập, hình tượng mèo cũng được du nhập vào Việt Nam như: Mèo Ketty, mèo Tom trong loạt phim hoạt hình Tom và Jerry của Mỹ, mèo Luna trong bộ phim hoạt hình Thủy thủ Mặt trăng và đặc biệt là hình tượng chú mèo máy Doraemon của Nhật Bản được nhiều người dân trên thế giới biết đến trong đó có người dân Việt Nam.

Thử thách minh họa "Vẽ con mèo"

Nhân dịp đầu năm Quý Mão 2023, giới trẻ thủ đô Hà Nội rủ nhau đi xem triển lãm tranh "Vẽ con mèo" tại Khu Trải Nghiệm, Di tích đặc biệt Quốc gia Văn Miếu - Quốc Tử Giám. Đây là một hoạt động văn hóa quy tụ gần 80 tác phẩm xuất sắc từ Thử thách minh họa "Vẽ con mèo" và Chiến dịch gây quỹ cùng tên. Đại diện ban tổ chức cho biết đây là năm thứ mười một của thử thách minh họa này, tiếp nối những "Vẽ con chuột", "Vẽ con trâu", "Vẽ con hổ"...

Nhiều bạn trẻ tham gia triển lãm đã bày tỏ sự thích thú trước 76 bức tranh với phong cách vẽ mèo đa dạng, ngộ nghĩnh và sáng tạo. Bạn Thanh Mai (23 tuổi, Cầu Giấy) nhận xét: "Mình nghĩ vì triển lãm này không phải do một, hai người vẽ mà tập hợp tác phẩm của rất nhiều họa sĩ khác nhau nên có một vẻ đa dạng thú vị. Không phải bức nào cũng hợp mắt mình, nhưng cũng có nhiều họa phẩm ấn tượng. Mình đi xem triển lãm vì mình thích mèo".

Bạn Hạnh Trang (22 tuổi, Bắc Từ Liêm) đi cùng nhóm với 2 bạn cùng độ tuổi, cho rằng những triển lãm và thử thách nghệ thuật như "Vẽ con mèo" là một cơ hội tốt cho các họa sĩ nghiệp dư tiếp cận được nhiều khán giả hơn.

Cuộc thi "Vẽ con mèo" không giới hạn phong cách, chất liệu hay cách thể hiện nên những họa phẩm được trưng bày tại triển lãm rất khác nhau về phong cách.

Lời giới thiệu triển lãm viết: "Qua con mắt của nhóm nghệ sĩ trẻ, 'nhân vật chính' của năm được thể hiện dưới muôn hình vạn trạng và mang nhiều sắc thái riêng biệt như: Mèo mướp, Mèo đồ, Mèo chơi Tết, Mèo mực, Mèo trong vườn...".

Qua những họa phẩm này, ban tổ chức bày tỏ mong muốn truyền tải màu sắc sáng tạo độc đáo và nguồn năng lượng tích cực tới bất cứ ai tham dự.

Minh An (T/h)