Chuyển đổi mô hình quản lý thuế: Bước đi tất yếu để minh bạch và công bằng
Mới đây, tại phiên họp thứ 50 của Ủy ban Thường vụ Quốc hội, Thứ trưởng Bộ Tài chính Cao Anh Tuấn đã trình bày tờ trình về Dự án Luật Quản lý thuế (sửa đổi). Theo đó, một trong những nội dung quan trọng nhất của lần sửa đổi này là chấm dứt cơ chế thuế khoán đối với hộ và cá nhân kinh doanh, chuyển sang cơ chế kê khai và nộp thuế theo doanh thu thực tế.
Chủ trương này được cụ thể hóa từ Nghị quyết 68-NQ/TW của Bộ Chính trị, nhằm hướng tới một hệ thống thuế công bằng, phản ánh đúng năng lực nộp thuế của từng đối tượng. Với cơ chế mới, doanh thu thực tế hằng năm của hộ, cá nhân kinh doanh sẽ là căn cứ để xác định đối tượng chịu thuế, không chịu thuế hoặc phải nộp thuế.
Theo Thứ trưởng Cao Anh Tuấn, Luật sẽ có hiệu lực từ ngày 1/7/2026, riêng quy định về khai thuế đối với hộ, cá nhân kinh doanh được thực hiện sớm hơn — từ ngày 1/1/2026. Khi đó, các hộ kinh doanh thuộc diện nộp thuế sẽ tự kê khai, tự tính thuế giá trị gia tăng (VAT) và thuế thu nhập cá nhân theo từng kỳ tính thuế, thay vì áp dụng mức khoán cố định như hiện nay.
Chính phủ sẽ ban hành chi tiết phương pháp tính thuế, hồ sơ và thủ tục kê khai doanh thu, kê khai thuế và nộp thuế; Bộ Tài chính sẽ quy định chế độ kế toán áp dụng cho nhóm hộ kinh doanh, cá nhân kinh doanh, hướng tới việc chuẩn hóa và số hóa quản lý thuế.
Việc chuyển đổi này được đánh giá là bước đi tất yếu trong tiến trình hiện đại hóa hệ thống thuế, đồng thời là cơ sở để xây dựng nền tài chính công minh bạch, công bằng. Từ góc độ quản lý nhà nước, khi toàn bộ doanh thu của hộ kinh doanh được phản ánh qua hóa đơn điện tử, nguồn thu ngân sách sẽ được kiểm soát sát thực hơn, góp phần hạn chế thất thu thuế – vấn đề tồn tại nhiều năm nay trong khu vực hộ kinh doanh cá thể.
Thực tế, Việt Nam hiện có trên 5,2 triệu hộ kinh doanh, tạo ra 8-9 triệu việc làm, tương đương quy mô của khu vực doanh nghiệp tư nhân. Tuy nhiên, phần lớn vẫn quen với nộp thuế khoán, ít ghi chép sổ sách kế toán hoặc phát hành hóa đơn. Hệ quả là doanh thu thực tế và doanh thu tính thuế có thể chênh lệch lớn, khiến công tác thu thuế thiếu công bằng giữa các nhóm kinh doanh.
Theo đại diện Bộ Tài chính, việc áp dụng hóa đơn điện tử kết nối trực tiếp với cơ quan thuế là giải pháp trọng tâm nhằm thay đổi thói quen này. Cùng với đó, chính sách “hóa đơn may mắn” cũng được đề xuất – cho phép trích 0,1% tổng thuế VAT nội địa (khoảng 300 tỷ đồng/năm) để khen thưởng người tiêu dùng lấy hóa đơn hoặc tố giác hành vi gian lận. Bộ Tài chính cho biết đã tham khảo kinh nghiệm của nhiều nước như Đài Loan, Bồ Đào Nha, Trung Quốc – nơi mô hình này đã chứng minh hiệu quả rõ rệt trong việc khuyến khích minh bạch hóa giao dịch.
Tuy nhiên, Thường trực Ủy ban Kinh tế và Tài chính của Quốc hội cho rằng cần rà soát kỹ tính hiệu quả và nguồn kinh phí cho chính sách này, đảm bảo không tạo thêm áp lực chi ngân sách. Đề xuất cho rằng, thay vì trích một khoản riêng, nên duy trì việc khuyến khích này từ nguồn kinh phí tuyên truyền, hỗ trợ người nộp thuế như trước đây để bảo đảm tính minh bạch và hiệu quả thực thi.
Lo ngại gánh nặng thuế và yêu cầu đánh giá tác động toàn diện
Mặc dù hướng tới mục tiêu minh bạch và công bằng, việc xóa bỏ thuế khoán và chuyển sang kê khai đang khiến không ít hộ kinh doanh lo ngại. Theo Chủ nhiệm Ủy ban Kinh tế và Tài chính Phan Văn Mãi, khi áp dụng cơ chế mới, doanh thu kê khai theo hóa đơn chắc chắn sẽ cao hơn mức khoán hiện hành, dẫn đến gánh nặng thuế tăng lên đáng kể.
“Về cơ bản, doanh thu kê khai theo hóa đơn sẽ cao hơn mức khoán mà các hộ đang áp dụng. Theo đó, gánh nặng về thuế – bao gồm thuế giá trị gia tăng và thuế thu nhập cá nhân – sẽ thay đổi đáng kể. Cơ quan soạn thảo cần đánh giá kỹ tác động, tránh tạo gánh nặng mới cho người nộp thuế,” ông Mãi nhấn mạnh.
Theo ông, nếu sự chênh lệch giữa doanh thu kê khai và mức khoán hiện hành quá lớn, cần cân nhắc điều chỉnh lại các mức thuế suất trong các luật chính sách tương ứng, để hộ kinh doanh không bị ảnh hưởng tiêu cực, đúng tinh thần của Nghị quyết 68-NQ/TW – hướng đến mục tiêu cải thiện đời sống nhân dân và thúc đẩy khu vực kinh tế cá thể phát triển bền vững.
Một số chuyên gia kinh tế cũng cho rằng, việc chuyển sang kê khai thuế đòi hỏi hộ kinh doanh phải làm quen với chế độ sổ sách kế toán, hóa đơn điện tử, và quy trình kê khai trực tuyến – điều mà nhiều hộ nhỏ lẻ, đặc biệt ở vùng nông thôn hoặc kinh doanh hộ gia đình, còn lúng túng. Nếu không có chính sách hỗ trợ chuyển đổi, họ có thể bị “đuối sức” trong quá trình thực hiện.
Đại diện Bộ Tài chính cho biết, giai đoạn chuyển tiếp đã được thiết kế để giúp hộ kinh doanh lớn làm quen dần. Theo Nghị định 70, từ 1/6/2025, các hộ kinh doanh có doanh thu trên 1 tỷ đồng/năm thuộc các ngành ăn uống, khách sạn, bán lẻ, vận tải, thẩm mỹ, vui chơi giải trí... sẽ phải chuyển đổi trước sang kê khai. Đây được xem là bước đệm quan trọng để đánh giá hiệu quả trước khi áp dụng đại trà vào năm 2026.
Bên cạnh đó, dự thảo cũng đề xuất nhiều điểm mới trong quản lý dữ liệu và cơ chế thưởng vượt thu ngân sách, song vẫn phải bảo đảm nguyên tắc minh bạch, công bằng và không làm méo mó chính sách thuế. Chính phủ đề xuất thưởng tối đa 10% trên số vượt thu, tương đương khoảng 8.000 tỷ đồng/năm, song khoản này chỉ được chi tối đa bằng một tháng lương cho cán bộ thuế, và phải báo cáo cấp có thẩm quyền trước khi thể chế hóa vào luật.
Đáng chú ý, dự luật lần này quy định mã số thuế của cá nhân, hộ kinh doanh sẽ là số định danh cá nhân. Chủ tịch Quốc hội Trần Thanh Mẫn lưu ý, cùng với việc số hóa dữ liệu, cần có cơ chế bảo mật thông tin chặt chẽ, tránh rò rỉ dữ liệu doanh nghiệp và người nộp thuế. Đồng thời, ông yêu cầu hệ thống quản lý thuế phải chuyển hướng từ “quản lý sang phục vụ”, ứng dụng mạnh mẽ công nghệ số và trí tuệ nhân tạo, giảm tối đa thủ tục hành chính, tạo thuận lợi nhất cho người dân và doanh nghiệp.
Ông Mẫn nhấn mạnh: “Mục tiêu là xây dựng một hệ thống quản lý thuế hiện đại, công bằng, hiệu quả, nhưng quan trọng hơn là phải giảm gánh nặng hành chính, giảm chi phí tuân thủ cho người nộp thuế".
Với hơn 5 triệu hộ kinh doanh đang hoạt động, việc chuyển đổi cơ chế thuế được xem là phép thử quan trọng để đánh giá năng lực thực thi và tính đồng bộ của hệ thống thuế Việt Nam trong thời kỳ chuyển đổi số. Dự kiến, Dự án Luật Quản lý thuế (sửa đổi) sẽ được trình Quốc hội xem xét, thông qua tại Kỳ họp thứ 10, khai mạc ngày 20/10 tới đây, theo quy trình rút gọn trong một kỳ họp.
Thiên Trường
