Di sản – Nền tảng cho bản sắc văn hóa địa phương
Với hơn 1.800 di tích lịch sử – văn hóa, trong đó có 6 di tích quốc gia đặc biệt, hàng trăm lễ hội truyền thống cùng nhiều loại hình nghệ thuật dân gian vẫn còn sống động, Nam Định không chỉ là kho tàng văn hóa của vùng Bắc Bộ mà còn là hình mẫu tiêu biểu cho việc bảo tồn, phát huy giá trị di sản gắn với phát triển kinh tế - xã hội, du lịch và xây dựng bản sắc địa phương trong bối cảnh hội nhập.
Trong số đó, 6 di tích được xếp hạng di tích quốc gia đặc biệt gồm: Đền Trần, Phủ Dầy, Chùa Keo Hành Thiện, Đền Bảo Lộc, Chùa Cổ Lễ và di tích Khởi nghĩa Nam Kỳ tại Giao Tân. Bên cạnh đó, Nam Định có hơn 400 di tích cấp quốc gia, gần 700 di tích cấp tỉnh cùng hàng trăm công trình kiến trúc dân gian, đình, chùa, miếu mạo… hình thành từ các triều đại Lý, Trần, Lê, Nguyễn.
Đặc biệt, Nam Định là quê hương của nhiều danh nhân lịch sử – văn hóa tiêu biểu như Trần Hưng Đạo, Trần Nhân Tông, Trạng nguyên Trần Văn Bảo, nhà thơ trào phúng Trần Tế Xương... Những di tích và nhân vật lịch sử này đã tạo nên không gian văn hóa độc đáo, là minh chứng sống động cho truyền thống yêu nước, hiếu học, trọng đạo lý của người Nam Định.
Không chỉ dừng ở di sản vật thể, Nam Định còn là vùng đất phong phú về di sản phi vật thể. Toàn tỉnh hiện thống kê 7 loại hình di sản văn hóa phi vật thể bao gồm: lễ hội truyền thống, nghệ thuật trình diễn dân gian, tín ngưỡng – tập quán xã hội, tri thức dân gian, nghề thủ công truyền thống, ngôn ngữ – văn học dân gian và trò chơi dân gian. Nhiều nghệ nhân dân gian vẫn đang miệt mài truyền dạy các giá trị văn hóa này trong các làng nghề nổi tiếng như thêu ren Văn Lâm, đúc đồng Tống Xá, rối nước Rạch…
Nam Định là một trong những địa phương có số lượng lễ hội truyền thống lớn nhất cả nước với gần 450 lễ hội, trải dài suốt 12 tháng trong năm. Mỗi lễ hội không chỉ là dịp để tưởng nhớ công lao tổ tiên, anh hùng dân tộc mà còn là “bảo tàng sống” phản ánh phong tục, tín ngưỡng, nghệ thuật dân gian và đặc biệt là tinh thần cố kết cộng đồng.
Đặc sắc nhất trong số đó phải kể đến lễ hội Khai ấn Đền Trần (đêm 14 tháng Giêng âm lịch), lễ hội Phủ Dầy (mùng 3 đến 8 tháng 3 âm lịch), lễ hội Chùa Keo Hành Thiện, lễ hội Hội chợ Viềng Xuân… Trong đó, lễ hội Khai ấn Đền Trần đã trở thành biểu tượng văn hóa đầu Xuân, thu hút hàng vạn du khách trong và ngoài nước đến xin ấn cầu may.
Lễ hội Phủ Dầy, gắn với tín ngưỡng thờ Mẫu Tam phủ – di sản văn hóa phi vật thể đại diện của nhân loại do UNESCO công nhận – là không gian sinh hoạt tâm linh giàu bản sắc. Lễ hội không chỉ là nơi thực hành nghi lễ Chầu văn, hầu đồng mà còn thể hiện tinh thần khoan dung, hòa hợp giữa các tín ngưỡng và là biểu tượng của sự tôn vinh nữ thần – mẫu nghi thiên hạ – Liễu Hạnh.
Tín ngưỡng thờ Mẫu Tam phủ của người Việt là một trong những nét văn hóa độc đáo nhất của Nam Định. Với gần 400 điểm thờ cúng Mẫu, trong đó nổi bật là quần thể Phủ Dầy gồm hơn 20 công trình đền, phủ, chùa, lăng – nơi Thánh Mẫu Liễu Hạnh giáng trần lần thứ hai – Nam Định được xem là trung tâm lớn nhất của tín ngưỡng thờ Mẫu.
Tín ngưỡng thờ Mẫu không chỉ phản ánh triết lý sống hài hòa giữa con người với tự nhiên mà còn là sự tôn vinh vai trò của người phụ nữ trong xã hội Việt Nam. Nghi lễ Chầu văn – phần cốt lõi của tín ngưỡng này – là một loại hình diễn xướng dân gian tổng hợp, kết hợp âm nhạc, vũ đạo, thi ca và trang phục truyền thống. Nam Định hiện có hơn 500 người thực hành nghi lễ Chầu văn, với 12 bản hội và nhiều câu lạc bộ hát văn hoạt động tích cực.
Việc UNESCO ghi danh “Thực hành tín ngưỡng thờ Mẫu Tam phủ của người Việt” vào Danh sách di sản văn hóa phi vật thể đại diện của nhân loại năm 2016 là minh chứng cho sức sống bền bỉ và giá trị nhân văn sâu sắc của tín ngưỡng này trong đời sống văn hóa đương đại.
Gắn kết bảo tồn di sản với phát triển du lịch
Từ định hướng phát triển văn hóa là một trong ba trụ cột chiến lược, Nam Định đã cụ thể hóa nhiều giải pháp bảo tồn di sản gắn với phát triển du lịch bền vững. Trong chiến lược du lịch đến năm 2045, tỉnh xác định rõ: phát triển du lịch dựa trên nền tảng văn hóa – di sản là con đường lâu dài, tạo giá trị gia tăng và bản sắc riêng biệt.
Song song với đó, việc số hóa di sản, xây dựng bảo tàng ảo, tour du lịch 3D, ứng dụng mã QR tại các di tích… đã góp phần lan tỏa giá trị di sản văn hóa đến đông đảo công chúng, nhất là thế hệ trẻ và du khách quốc tế.
Một trong những điểm sáng của Nam Định là cách tiếp cận bảo tồn di sản theo hướng “dựa vào cộng đồng”. Chính người dân – chủ thể sáng tạo, thực hành và truyền dạy – đã và đang gìn giữ các giá trị văn hóa truyền thống một cách sinh động và bền vững.
Tại các xã như Kim Thái, Yên Xá, Trung Thành, người dân không chỉ tham gia lễ hội mà còn tích cực truyền dạy các nghi lễ, điệu múa, làn điệu dân ca cho thế hệ trẻ. Phong trào “Toàn dân đoàn kết xây dựng đời sống văn hóa” được lồng ghép với hoạt động bảo vệ di sản, xây dựng các không gian làng văn hóa, gia đình văn hóa, tổ dân phố văn hóa.
Hội Bảo vệ và Phát huy di sản “Thực hành tín ngưỡng thờ Mẫu Tam phủ của người Việt” tỉnh Nam Định, thành lập từ năm 2020, hiện có hơn 450 hội viên và 4 chi hội trực thuộc, đã tổ chức nhiều hoạt động triển lãm, hội thảo, biểu diễn giao lưu nhằm lan tỏa giá trị văn hóa, ngăn chặn hiện tượng thương mại hóa tín ngưỡng.
Di sản văn hóa không chỉ là ký ức của quá khứ mà là tài nguyên quý giá để nuôi dưỡng bản sắc, kết nối cộng đồng và thúc đẩy phát triển bền vững. Nam Định đã và đang khẳng định vị thế là trung tâm văn hóa – tín ngưỡng – lễ hội tiêu biểu của cả nước, nơi hội tụ hài hòa giữa truyền thống và hiện đại.
Thông qua các lễ hội, tín ngưỡng, làng nghề và nghệ thuật dân gian, người Nam Định không chỉ bảo tồn cội nguồn mà còn chủ động lan tỏa những giá trị tốt đẹp ra khắp các vùng miền và quốc tế. Trong bối cảnh toàn cầu hóa, di sản văn hóa chính là “sức mạnh mềm” – là bản sắc, là năng lực cạnh tranh, là niềm tự hào và là tương lai của Nam Định nói riêng, văn hóa Việt Nam nói chung.
Nguyễn Kiên
