Nếu như huyện Phú Bình tự hào với nếp Thầu dầu làm nên thương hiệu tương Úc Kỳ, thì Phú Lương đang từng bước xây dựng gạo nếp Vải trở thành niềm tự hào mới của vùng đất này.
Từ những năm 1960, một số hộ dân tại các xã Ôn Lương, Phủ Lý, Hợp Thành đã bén duyên với giống lúa nếp Vải, mang nó về gieo cấy trên mảnh đất quê hương. Hạt gạo nếp Vải mang màu trắng ngà, khi nấu lên cho cơm dẻo mềm, thơm lâu, trở thành nguyên liệu lý tưởng cho những món xôi, bánh chưng, bánh giày truyền thống. Tuy nhiên, trong một thời gian dài, việc canh tác giống lúa này còn mang tính tự phát, nhỏ lẻ, chưa tạo thành vùng sản xuất tập trung, và người nông dân chủ yếu tự cung tự cấp, thiếu sự đầu tư bài bản vào kỹ thuật canh tác và quảng bá sản phẩm.
Bước ngoặt quan trọng đánh dấu sự hồi sinh của nếp Vải Phú Lương là vào năm 2008, khi Phòng Nông nghiệp và PTNT huyện phối hợp với Sở Khoa học và Công nghệ triển khai dự án phục tráng giống lúa trên quy mô 2ha. Đây được xem là bước khởi đầu then chốt, tạo tiền đề cho quá trình khôi phục và phát triển một giống lúa truyền thống có giá trị văn hóa và kinh tế cao. Đến năm 2020, diện tích trồng nếp Vải đã được mở rộng lên 110ha, tập trung chủ yếu ở các xã Ôn Lương, Phủ Lý, Hợp Thành, với những nỗ lực ban đầu trong việc áp dụng kỹ thuật canh tác tiên tiến SRI.
Từ năm 2021 trở đi, UBND huyện Phú Lương đã thể hiện sự quyết tâm cao trong việc phát triển thương hiệu nếp Vải, tích cực chỉ đạo các cơ quan chuyên môn tuyên truyền, hướng dẫn người dân mở rộng diện tích và ứng dụng đồng bộ tiến bộ khoa học kỹ thuật vào sản xuất. Điển hình như Hợp tác xã nông sản nếp Vải Ôn Lương, với việc sản xuất theo tiêu chuẩn VietGAP và hướng đến sản xuất hữu cơ, đã chứng minh được hiệu quả khi sản phẩm làm ra đến đâu tiêu thụ hết đến đó, đạt sản lượng xuất bán trung bình 20 tấn gạo nếp Vải mỗi năm với giá ổn định. Minh chứng cho chất lượng và uy tín của nếp Vải Phú Lương là việc sản phẩm của HTX này đã được công nhận OCOP 4 sao vào đầu năm 2025.
Hiện nay, diện tích trồng nếp Vải không chỉ giới hạn ở ba xã ban đầu mà còn lan rộng ra các địa phương lân cận, nâng tổng diện tích lên hơn 200ha. Các mô hình canh tác ngày càng chú trọng đến tiêu chuẩn VietGAP, sử dụng phân bón hữu cơ vi sinh và chế phẩm sinh học, mang lại hiệu quả kinh tế cao hơn, chất lượng sản phẩm tốt hơn và bảo vệ môi trường. Sự hình thành chuỗi liên kết trong sản xuất và tiêu thụ cũng giúp người dân yên tâm đầu tư, nâng cao giá trị gia tăng cho hạt gạo nếp Vải.
Trong định hướng phát triển kinh tế giai đoạn 2021-2025 và tầm nhìn đến năm 2030, huyện Phú Lương đã xác định gạo nếp Vải là một trong những sản phẩm nông nghiệp chủ lực, được ưu tiên hỗ trợ về giống, phân bón, kỹ thuật, chứng nhận chất lượng, máy móc chế biến và bao bì, tem nhãn. Nhờ đó, sản lượng nếp Vải trung bình hàng năm của huyện đã vượt qua mốc 1.000 tấn, với giá bán gạo ngày càng được nâng cao, góp phần cải thiện đáng kể thu nhập cho người nông dân.
Sự khẳng định thương hiệu của gạo nếp Vải Phú Lương còn được đánh dấu bằng việc Cục Sở hữu trí tuệ cấp nhãn hiệu chứng nhận, và hiện tại đã có hai sản phẩm từ gạo nếp Vải đạt tiêu chuẩn OCOP 3 và 4 sao. Dù vậy, quá trình phát triển nếp Vải vẫn còn đối mặt với những thách thức như biến đổi khí hậu, chuỗi liên kết chưa bền vững và nhu cầu đầu tư vào chế biến sâu. Để vượt qua những "điểm nghẽn" này, huyện Phú Lương đang tập trung vào các giải pháp đồng bộ như mở rộng liên kết chuỗi giá trị, hỗ trợ chứng nhận VietGAP, đầu tư công nghệ chế biến và đẩy mạnh quảng bá sản phẩm gắn với du lịch địa phương.
Gạo nếp Vải Phú Lương không chỉ là một sản phẩm nông nghiệp đặc trưng mà còn là biểu tượng văn hóa, niềm tự hào của người dân. Với những bước đi vững chắc và sự chung sức của cộng đồng, nếp Vải Phú Lương đang dần khẳng định vị thế trên thị trường, mang lại sự thịnh vượng cho quê hương .
Tâm An
