Nguồn gốc của bánh đậu xanh Hải Dương gắn liền với một câu chuyện lịch sử thú vị, bắt nguồn từ đầu thế kỷ 20. Theo các tài liệu và lời kể từ người dân địa phương, vào khoảng những năm 1920, khi vua Bảo Đại – vị hoàng đế cuối cùng của triều Nguyễn – kinh lý qua trấn Hải Dương, nhân dân nơi đây đã dâng lên ngài một loại bánh làm từ đậu xanh, đường và mỡ. Vua thưởng thức và khen ngợi hương vị nhẹ nhàng, ngọt mịn, đặc biệt phù hợp khi nhâm nhi với trà. Sau đó, vua ban sắc lệnh khen thưởng, cho in hình "Rồng Vàng" – biểu tượng uy quyền hoàng gia – lên hộp bánh. Từ đó, món bánh được gọi là "Bánh đậu xanh Rồng Vàng Hải Dương" để phân biệt với các loại bánh đậu xanh ở vùng khác.
Sau ngày đất nước thống nhất năm 1975, nghề làm bánh được khôi phục mạnh mẽ, từ quy mô gia đình nhỏ lẻ đến các cơ sở sản xuất lớn. Đến nay, Hải Dương có hơn 50 thương hiệu nổi tiếng như Nguyên Hương, Gia Bảo, Hòa An hay Rồng Vàng Minh Ngọc, với sản phẩm không chỉ tiêu thụ trong nước mà còn xuất khẩu sang nhiều quốc gia. Thương hiệu Nguyên Hương, được thành lập năm 1986 bởi ông Đoàn Văn Đạt, là một ví dụ điển hình cho sự kế thừa và phát triển, với triết lý "nguyên chất không pha tạp" và cam kết không dùng chất bảo quản.
Về nguyên liệu, bánh đậu xanh Hải Dương thể hiện sự mộc mạc của ẩm thực nông thôn Việt Nam. Các thành phần chính bao gồm đậu xanh hạt (phải chọn loại đều, chín già, lòng vàng để đảm bảo thơm ngon), đường kết tinh (đường kính trắng), mỡ lợn hoặc dầu thực vật, và tinh dầu hoa bưởi hoặc dừa để tạo hương thơm tinh tế. Một số biến tấu hiện đại có thể thêm hạt sen hoặc đậu đỏ làm nhân, nhưng phiên bản truyền thống vẫn giữ nguyên sự đơn giản. Tất cả nguyên liệu đều phải được chọn lọc kỹ lưỡng, rõ nguồn gốc, đảm bảo an toàn vệ sinh thực phẩm, vì chúng quyết định độ mịn, ngọt và ngậy của bánh. Đậu xanh, nguyên liệu cốt lõi, không chỉ giàu protein, vitamin và khoáng chất mà còn mang tính thanh nhiệt theo Đông y, giúp giải độc và bổ dưỡng cho cơ thể.
Quá trình chế biến bánh đậu xanh đòi hỏi sự tỉ mỉ và bí quyết gia truyền, kết hợp giữa thủ công và công nghệ hiện đại. Đầu tiên, đậu xanh được rửa sạch ít nhất ba lần, ngâm nước ấm khoảng một giờ để nở mềm, rồi đun sôi kỹ và để nguội. Tiếp theo là khâu rang đậu – bước quan trọng nhất: rang trên lửa vừa để đậu chín đều, tránh khét (gây mùi cháy) hoặc ngái (rang chưa tới). Sau rang, đậu được ủ một ngày, tách vỏ và xay thành bột mịn. Bột đậu xanh sau đó trộn với đường, dầu ăn và tinh dầu hoa bưởi theo tỷ lệ nhất định, rồi ủ từ 8 đến 24 giờ để các nguyên liệu hòa quyện. Hỗn hợp được cán mỏng bằng máy, định hình thành khối vuông bằng khuôn thủ công, gói trong giấy bạc để chống ẩm và bảo quản lâu hơn (có thể lên đến một năm nếu để nơi mát mẻ). Ngày nay, nhiều cơ sở áp dụng dây chuyền hiện đại để đảm bảo vệ sinh, nhưng vẫn giữ nguyên hương vị cổ truyền.
Thưởng thức bánh đậu xanh cũng là một nghệ thuật, đòi hỏi sự chậm rãi để tận hưởng trọn vẹn. Miếng bánh có vị ngọt thanh, mềm mịn, tan ngay đầu lưỡi với hương thơm thoang thoảng của đậu xanh và hoa bưởi, kèm chút ngậy từ mỡ hoặc dầu. Để tăng thêm phần thú vị, hãy nhấm nháp từng miếng nhỏ bên tách trà tàu hoặc chè xanh nóng hổi – sự kết hợp này không chỉ làm dậy vị mà còn mang lại cảm giác thư thái, như đang ngồi giữa đồng quê Hải Dương. Bánh thường được cắt thành khối vuông nhỏ, dễ cầm, và là món ăn vặt lý tưởng cho mọi lứa tuổi, đặc biệt người già và trẻ em. 
Ngoài giá trị ẩm thực, bánh đậu xanh Hải Dương còn mang ý nghĩa văn hóa sâu sắc. Nó là món quà mộc mạc đậm đà tình quê, thường được biếu tặng trong dịp lễ Tết, làm quà cho du khách hoặc người xa xứ để xoa dịu nỗi nhớ nhà. Từ góc nhìn dinh dưỡng, bánh giàu chất dinh dưỡng từ đậu xanh, giúp giảm béo, hạ cholesterol, phòng ngừa xơ cứng động mạch, và có tác dụng thanh nhiệt, giải độc theo y học cổ truyền – rất phù hợp cho người mới ốm dậy.
Trong hệ thống đặc sản Hải Dương, bánh đậu xanh đứng bên cạnh vải thiều Thanh Hà, bánh đa gấc Kẻ Sặt hay bánh gai Ninh Giang, góp phần làm phong phú bản đồ ẩm thực miền Bắc. Ngày nay, với sự đa dạng hóa sản phẩm như bột đậu xanh ăn liền, bánh không chỉ là thức ăn truyền thống mà còn là mặt hàng xuất khẩu, khẳng định giá trị văn hóa Việt Nam trên bản đồ thế giới.
Bánh đậu xanh Hải Dương không chỉ là một món ăn, mà còn là câu chuyện về sự kiên trì giữ gìn bản sắc dân tộc. Dù thời gian có thay đổi, hương vị ngọt ngào, thanh đạm ấy vẫn mãi là sợi dây kết nối quá khứ với hiện tại, mời gọi mọi người khám phá và trân trọng.
Lê Thanh(t/h)
