Với hình dáng kim tự tháp độc đáo, lớp vỏ đen óng mượt từ lá gai, và nhân đậu xanh hoặc dừa bùi béo, bánh ít lá gai đã chinh phục trái tim của biết bao thực khách. Câu ca dao quen thuộc: “Muốn ăn bánh ít lá gai/Lấy chồng Bình Định sợ dài đường đi…” đã khắc họa rõ nét sự gắn bó của món bánh này với con người và mảnh đất xứ Nẫu.
Nguồn gốc và ý nghĩa văn hóa
Theo tương truyền, bánh ít lá gai có nguồn gốc từ thời vua Hùng, khi công chúa Út sáng tạo ra món bánh “tuy hai mà một” kết hợp giữa vỏ bánh dày và nhân bánh chưng. Tên gọi “bánh ít” mang ý nghĩa khiêm nhường, mộc mạc, nhưng ẩn chứa sự tinh tế và tâm huyết của người làm bánh. Nhưng cũng có người cho rằng đó là vì ngày xưa nguyên liệu làm bánh không nhiều, chỉ cần "ít" bột, "ít" đường là có thể tạo nên món bánh ngon.
Tại Bình Định, bánh ít lá gai không chỉ là món ăn mà còn là biểu tượng của sự gắn kết gia đình và lòng hiếu thảo. Bánh thường xuất hiện trong các dịp lễ Tết, cưới hỏi, cúng giỗ, hay mâm quả “hồi dâu”, tượng trưng cho sự thủy chung và trân trọng truyền thống. Trong dịp giỗ chạp, chiếc bánh nhỏ ấy hiện diện như một cách thể hiện lòng thành với tổ tiên.
Cách chế biến công phu - đòi hỏi sự kỳ công và tỉ mỉ
Để làm ra một chiếc bánh ít ngon đúng vị không phải điều dễ dàng. Nguyên liệu chính gồm: lá gai, bột nếp, đậu xanh, dừa nạo, và đường. Trong đó, lá gai đóng vai trò quan trọng nhất – quyết định màu sắc và hương vị đặc trưng.
Sơ chế lá gai: Loại lá hình trái tim, được chọn từ cây trưởng thành. Lá được hái về, rửa sạch, luộc mềm với gừng để tạp mùi thơm và màu đen đặc trưng, sau đó được xay nhuyễn. Đây là công đoạn mất thời gian nhưng không thể làm ẩu. Lá luộc chưa tới sẽ khiến bột không mịn, còn luộc quá kỹ sẽ mất mùi thơm.
Nhào bột: Sử dụng nếp cái hoa vàng, ngâm 4-6 giờ, xay nhuyễn và ép ráo nước để tạo độ dẻo mịn. Bột nếp được trộn với lá gai xay nhuyễn và một chút đường, nhào đều tay cho đến khi bột dẻo mịn, có màu đen óng và mùi thơm đặc trưng.
- Làm nhân: Đậu xanh được hấp chín, tán nhuyễn rồi trộn với dừa nạo và đường. dừa nạo sợi được sên với đường đến khi khô lại, thêm gừng để tạo vị cay nhẹ. Một số nơi còn thêm chút muối hầm để tạo độ đậm đà.
- Gói bánh: Dùng lá chuối tươi (đã hơ qua lửa cho mềm). Bột được chia thành các phần nhỏ, ép dẹt, đặt nhân vào giữa, vo tròn hoặc tạo hình kim tự tháp. Công đoạn này đòi hỏi sự khéo léo để bánh không bị rách khi hấp.
- Hấp bánh: Bánh được hấp trong nồi lớn khoảng 30 - 45 phút. Khi chín, bánh có màu đen bóng, lớp vỏ dẻo mềm bao bọc lấy phần nhân vàng ươm, thơm mùi dừa và đậu xanh.
Hương vị và cách thưởng thức
Bánh ít lá gai Bình Định mang hương vị đặc trưng khó quên: vỏ bánh dẻo dai, nhân bùi ngậy, thoảng chút cay nồng của gừng và hương thơm của lá gai. Khi thưởng thức, nên ăn khi bánh còn nóng để cảm nhận trọn vẹn độ mềm dẻo và mùi thơm. Bánh thường được dùng kèm trà xanh, tạo nên sự hài hòa giữa vị ngọt và chát nhẹ, gợi nhớ ký ức quê hương.
Bảo quản
Do không sử dụng chất bảo quản, bánh ít lá gai chỉ giữ được độ ngon trong 3-4 ngày ở nhiệt độ thường. Nếu bảo quản trong ngăn mát tủ lạnh, bánh có thể để được đến 10 ngày, nhưng cần hấp lại trước khi ăn để khôi phục độ dẻo và hương vị. 
Đánh giá của thực khách: "Ngon, lạ và đáng nhớ"
Bánh ít lá gai gây ấn tượng mạnh với du khách ngay từ lần đầu nếm thử. “Tôi từng nghĩ chiếc bánh màu đen này là bánh tro hay bánh lá. Nhưng khi cắn vào, tôi thật sự bất ngờ vì vị ngọt thanh, vỏ dẻo dai, nhân đậm đà. Một món ăn lạ miệng nhưng dễ gây nghiện”, anh Daichi Matsumoto – du khách Nhật Bản từng ăn bánh ít tại Quy Nhơn cho biết.
Nhiều du khách cũng đánh giá cao giá trị dinh dưỡng của món bánh: ít béo, không chất bảo quản, không gluten (nhờ dùng nếp thuần), lại có hương vị tự nhiên từ lá gai - một loại thảo dược có tác dụng mát gan, giải độc.
Tại các hội chợ ẩm thực, gian hàng bánh ít lá gai Bình Định luôn thu hút sự quan tâm đặc biệt. Nhiều người không chỉ muốn ăn thử mà còn mua về làm quà. “Bánh nhỏ gọn, dễ bảo quản, để được vài ngày trong tủ lạnh mà không bị hỏng. Vị ngọt dịu nên cả trẻ em lẫn người già đều thích”, chị Lê Thị Hà - một du khách đến từ Hà Tĩnh nhận xét.
Bảo tồn và phát triển - Hành trình đưa đặc sản đi xa
Ngày nay, bánh ít lá gai không chỉ hiện diện trong bữa ăn gia đình mà còn vươn mình trở thành sản phẩm OCOP 3 sao, được tiêu thụ ở nhiều tỉnh thành, thậm chí xuất khẩu sang Nhật Bản, Hàn Quốc, Đức...
Nhiều cơ sở sản xuất bánh nổi tiếng tại Bình Định như đã hiện đại hóa quy trình, sử dụng bao bì hút chân không, mã QR truy xuất nguồn gốc, đồng thời vẫn giữ trọn công thức truyền thống.
Tỉnh Bình Định cũng đang thúc đẩy việc đưa bánh ít lá gai vào danh sách sản phẩm du lịch văn hóa tiêu biểu, kết hợp quảng bá tại các sự kiện lớn như Festival Võ thuật quốc tế, Tuần lễ du lịch Quy Nhơn...
Từ một món bánh dân dã nơi thôn quê, bánh ít lá gai Bình Định đã vượt qua giới hạn địa lý, trở thành đại sứ ẩm thực mang theo hương vị, văn hóa và lòng mến khách của người dân miền đất võ.
Giữa nhịp sống hiện đại, chiếc bánh nhỏ ấy vẫn giữ nguyên cái hồn quê, vẫn âm thầm gói trọn ký ức và tình cảm - như một món quà bình dị mà sâu sắc từ lòng đất Bình Định gửi trao cho mọi thực khách gần xa.
Lê Thanh (t/h)
