Nét văn hóa tín ngưỡng đặc sắc
Then là hình thức sinh hoạt văn hóa truyền thống lâu đời của đồng bào các dân tộc Tày, Nùng sinh sống trên địa bàn các huyện miền núi của tỉnh. Loại hình diễn xướng dân gian này là tổng hòa của nhiều loại hình nghệ thuật như: Thơ, hát, múa, hội họa, âm nhạc... qua đó làm phong phú thêm đời sống văn hóa tinh thần của đồng bào dân tộc.
Theo Nghệ nhân Ưu tú Lục Văn Tích ở xã Sơn Hải (Lục Ngạn), nghệ thuật hát then được chia thành 2 loại là then trong các nghi lễ và then trong sinh hoạt văn hóa, văn nghệ thường ngày. Then nghi lễ được thực hiện ở các dịp lễ cầu an, sinh nhật, giải hạn, nhà mới, gửi con, cúng tổ tiên, cắt tiền duyên... Then văn nghệ là những làn điệu ngắn có âm hưởng vui tươi, nội dung chủ yếu ca ngợi tình yêu quê hương, đất nước, công lao của Đảng, Bác Hồ, cầu mong cuộc sống bình an, mùa màng bội thu và tình yêu đôi lứa. Then góp phần hun đúc tâm hồn, tình cảm và ý chí, khát vọng vươn lên, xây đắp cuộc sống ấm no, hạnh phúc của đồng bào dân tộc Tày, Nùng, được trao truyền từ thế hệ này sang thế hệ khác.
Với những giá trị văn hóa tiêu biểu, năm 2019, “Thực hành then của người Tày, Nùng, Thái ở Việt Nam” được UNESCO ghi danh là Di sản văn hóa phi vật thể đại diện của nhân loại. Bắc Giang là một trong 11 tỉnh thuộc khu vực trung du và miền núi phía Bắc có di sản then. Ở Bắc Giang, người Tày, Nùng là hai tộc người có dân số đông sau người Kinh, cư trú tập trung ở các huyện: Lục Ngạn, Sơn Động, Lục Nam, Yên Thế và Lạng Giang. Thông tin từ Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch, những năm qua, việc bảo tồn, phát huy giá trị then của người Tày, Nùng được các cấp chính quyền, nhân dân trong tỉnh quan tâm thực hiện với nhiều giải pháp và hoạt động. Trong đó, ở nhiều nơi đã thành lập các câu lạc bộ (CLB) sinh hoạt văn hóa dân gian, mở các lớp tập huấn, truyền dạy cho mọi lứa tuổi, nhất là thế hệ trẻ tại địa phương.
Từ năm 2019, hằng năm, Trung tâm Văn hóa - Điện ảnh tỉnh, Trung tâm Văn hóa - Thông tin và Thể thao các huyện: Sơn Động, Lục Ngạn, Lục Nam, Lạng Giang đều tổ chức lớp truyền dạy hát then, đàn tính cho người dân, hạt nhân văn nghệ. Ngoài ra, huyện Sơn Động còn tổ chức giảng dạy chính khóa cho học sinh khối THCS các xã có nhiều đồng bào dân tộc Tày sinh sống. Một số trường THCS tại huyện Lục Ngạn đưa hát then, đàn tính vào dạy tại các giờ ngoại khóa, giáo dục địa phương. Các cấp chính quyền trong tỉnh tạo điều kiện để di sản then được bảo tồn, trao truyền, nuôi dưỡng và phát triển thông qua các sự kiện văn hóa, du lịch, ngày hội, liên hoan phục vụ nhu cầu giao lưu, giải trí của nhân dân cũng như các nhiệm vụ chính trị của địa phương.
Thực hành then trong hoạt động du lịch
Triển khai Dự án 6 về “Bảo tồn, phát huy giá trị văn hóa truyền thống tốt đẹp của các dân tộc thiểu số gắn với phát triển du lịch”, vài năm gần đây, then văn nghệ được đưa vào phục vụ du lịch, bước đầu mang lại hiệu quả. Trong đó có hoạt động tổ chức liên hoan, hội thi về hát then, đàn tính tại Khu du lịch tâm linh - sinh thái Tây Yên Tử, Khu du lịch sinh thái Khe Rỗ (Sơn Động); các điểm du lịch cộng đồng bản Ven (Yên Thế), Vạn Hoa Hồ Va (Lục Nam), Bầu Tiên (Lục Ngạn). Những làn điệu then đưa người nghe đến với cảnh sắc miền núi tươi đẹp và cuốn hút khiến nhiều du khách say mê, thích thú. Những hoạt động này từng bước đưa bản sắc văn hóa truyền thống của dân tộc trở thành sản phẩm du lịch cộng đồng hấp dẫn du khách gần xa.
Tại huyện vùng cao Sơn Động có hơn 30% người Tày sinh sống. Hằng năm, địa phương tổ chức ngày hội hát then - đàn tính cụm các xã có đông đồng bào dân tộc Tày như: Vĩnh An, Lệ Viễn, Vân Sơn, An Lạc, Hữu Sản gắn với kích cầu du lịch khu vực Khe Rỗ - Đồng Cao và lễ hội bơi chải An Châu. Thực hiện Nghị quyết chuyên đề của Ban Thường vụ Huyện ủy về lãnh đạo phát triển du lịch sinh thái, trải nghiệm và du lịch cộng đồng trên địa bàn huyện giai đoạn 2021 - 2025, UBND huyện đã chỉ đạo ngành văn hóa thành lập các CLB hát then - đàn tính, tổ chức bảo tồn các lễ hội truyền thống như: Lễ hội xuống đồng dân tộc Tày xã An Lạc, lễ hội cầu mùa dân tộc Dao xã Vân Sơn. Chỉ đạo các CLB văn nghệ hát then - đàn tính thường xuyên tập luyện và biểu diễn phục vụ khách du lịch trong các lễ hội và khu, điểm du lịch.
Tuy vậy, hiện nay, công tác bảo tồn, phát huy giá trị di sản nói chung, then nói riêng gắn với phát triển KT - XH, du lịch một cách bền vững còn hạn chế, chưa tương xứng với tiềm năng hiện có. Tỉnh Bắc Giang định hướng từng bước đưa di sản then lan tỏa rộng rãi trong cộng đồng, tiến tới xây dựng thành sản phẩm du lịch văn hóa độc đáo, góp phần nâng tầm di sản then và các giá trị văn hóa truyền thống gắn với phát triển du lịch trên địa bàn trong thời gian tới. Để thực hiện vấn đề này, cần quan tâm nghiên cứu, quy hoạch không gian, điểm du lịch tiêu biểu gắn với mô hình bảo tồn then như các trung tâm bảo tồn văn hóa Tày, Nùng; trung tâm bảo tồn then, làng văn hóa then.
Một số ý kiến cho rằng, không chỉ tổ chức thực hành trình diễn, quảng bá, giới thiệu then ở không gian thiêng, không gian truyền thống như nhà thầy then, bàn thờ, nghi lễ then mà còn tăng cường thực hành ở không gian phi truyền thống là các điểm du lịch, thiết chế văn hóa hoặc trên mạng xã hội, không gian thực tế ảo để phục vụ du khách trong và ngoài nước. Đồng thời đưa biểu diễn hát then, đàn tính trong các lễ hội lớn và các cuộc đón tiếp đoàn khách quan tâm đến văn hóa dân gian tại các khu, điểm du lịch trên địa bàn. Khai thác đặc trưng bản sắc văn hóa địa phương và then để tạo các sản phẩm du lịch, trong đó thể hiện nét văn hóa ẩm thực, trang phục, phong cách ứng xử của vùng đất, con người.
Bá Đoàn
