Nhiều rào cản thách thức
Ông Đặng Huy Đông - nguyên Thứ trưởng Bộ Kế hoạch và Đầu tư, Chủ tịch Viện Quy hoạch & Phát triển cho rằng: “Giữ vai trò chủ lực trong nhiều ngành kinh tế then chốt, doanh nghiệp Nhà nước (DNNN) luôn được kỳ vọng là 'đầu tàu' dẫn dắt, tạo động lực phát triển. Tuy nhiên, để thực sự phát huy hết tiềm năng và hoàn thành sứ mệnh trong bối cảnh mới, khu vực này đang đứng trước yêu cầu cấp thiết phải vượt qua nhiều thách thức cố hữu.
"Có thể khẳng định, sứ mệnh ấy không hề giảm đi trong giai đoạn chuyển mình của đất nước, khi khu vực kinh tế tư nhân được ghi nhận, mà ngược lại nó giữ vị trí, vai trò trọng trách lớn hơn bao giờ hết", ông Đông nói.
Nói thêm về nhận định này, bà Nguyễn Thu Thủy - Phó Cục trưởng Cục Phát triển Doanh nghiệp (Bộ Tài chính) cho biết, dù số lượng đã giảm mạnh sau quá trình cơ cấu lại, còn 866 doanh nghiệp, tính đến cuối năm 2024, khối DNNN, không tính 4 ngân hàng thương mại Nhà nước, vẫn đang quản lý tổng tài sản lên tới 4,3 triệu tỷ đồng và đóng góp cho ngân sách hơn 400 ngàn tỷ đồng/năm.
Hiệu quả hoạt động của DNNN đang có xu hướng cải thiện rõ rệt. Hiệu suất sinh lời trên vốn chủ sở hữu (ROE) năm 2024 đạt 13%, cao nhất trong các khu vực doanh nghiệp. Tương tự, hiệu suất sinh lời trên tài sản (ROA) đạt 6%, vượt trội so với khối FDI (4%) và doanh nghiệp tư nhân (1%).
Tuy nhiên, bên cạnh những kết quả tích cực, bà Thủy cũng chỉ ra những "điểm nghẽn" lớn đang cản trở sự phát triển của DNNN. Trong đó, phần lớn DNNN vẫn hoạt động khép kín, chưa tạo ra chuỗi giá trị lan tỏa tới các thành phần kinh tế khác. Thiếu tự chủ trong quyết định đầu tư cùng thủ tục hành chính rườm rà khiến vốn và tài sản chưa được khai thác hiệu quả. Quy trình ra quyết định phức tạp làm lỡ mất nhiều cơ hội kinh doanh. Một số doanh nghiệp vẫn thua lỗ kéo dài, phụ thuộc vào vốn vay, gây mất an toàn tài chính.
Thêm vào đó, việc đổi mới quản trị còn chậm, chưa tiệm cận với các thông lệ quốc tế (OECD). Tiến độ triển khai không đạt kế hoạch đề ra, còn nhiều bất cập. Những hạn chế này cũng được ông Lê Quang Thuận - Trưởng Ban Phát triển doanh nghiệp và Môi trường kinh doanh, Viện Chiến lược và Chính sách Kinh tế - Tài chính (Bộ Tài chính) xác nhận, khi cho rằng hiệu quả của nhiều DNNN chưa tương xứng với nguồn lực nắm giữ và năng lực cạnh tranh quốc tế còn hạn chế, chủ yếu do quản trị chậm đổi mới.
Bên cạnh đó, khát vốn và những rủi ro tài chính tiềm ẩn cũng là rào cản. Đi sâu vào vấn đề vốn, ông Nguyễn Tất Thái - Phó Vụ trưởng Vụ Dự báo, thống kê - ổn định tiền tệ, tài chính (Ngân hàng Nhà nước) cho biết nguồn lực tài chính của DNNN đang bị kìm hãm nghiêm trọng.
"Việc phân cấp thẩm quyền đầu tư chưa trao đủ quyền tự chủ cho doanh nghiệp, khiến các quyết định đầu tư lớn, mang tính rủi ro bị đình trệ", ông Thái phân tích.
Tình trạng này dẫn đến hệ lụy kép: nhiều DNNN hoạt động dựa chủ yếu vào vốn vay ngân hàng, với hệ số nợ cao, tiềm ẩn rủi ro tài chính. Điều này không chỉ gây khó khăn cho chính doanh nghiệp mà còn tạo áp lực lớn lên hệ thống ngân hàng thương mại.
Vấn đề này đặc biệt nghiêm trọng đối với khối ngân hàng thương mại nhà nước (NHTMNN). Dù nắm giữ 42% tổng tài sản toàn hệ thống, nhóm này lại chỉ chiếm 20% tổng vốn điều lệ. Tình trạng thiếu vốn khiến thị phần huy động và tín dụng của khối NHTMNN liên tục sụt giảm trong 20 năm qua, ảnh hưởng đến năng lực cạnh tranh và khả năng cung ứng vốn cho nền kinh tế.
Giải pháp khơi thông
Trước những thách thức trên, các chuyên gia đã đưa ra nhiều kiến nghị mang tính đột phá, tập trung vào việc "cởi trói" thể chế và khơi thông các nguồn lực.
Ông Nguyễn Tất Thái đề xuất cần sớm ban hành các văn bản cụ thể hóa Luật Quản lý và đầu tư vốn nhà nước tại doanh nghiệp, nhằm trao quyền tự chủ thực chất cho doanh nghiệp, đồng thời quy định rõ trách nhiệm của người đại diện vốn để vừa thu hút nhân tài, vừa tăng cường giám sát.
Dẫn kinh nghiệm từ Tổ chức Hợp tác và Phát triển Kinh tế (OECD), ông Lê Quang Thuận khuyến nghị cần nâng cao tính độc lập của Hội đồng quản trị, minh bạch hóa mục tiêu kinh doanh và kết quả hoạt động. Đồng thời yêu cầu DNNN phải tiên phong trong chuyển đổi số, chuyển đổi xanh và phát triển bền vững.
Cần đẩy nhanh tiến độ cổ phần hóa, thoái vốn ngoài ngành, đặc biệt tại các NHTM Nhà nước. Cùng đó, DNNN phải chủ động tìm kiếm các kênh huy động vốn khác ngoài ngân sách và vốn vay, như phát hành trái phiếu, niêm yết trên thị trường chứng khoán, và đẩy mạnh mô hình hợp tác công tư (PPP).
Đặc biệt, cần có cơ chế đột phá để tăng vốn cho các NHTMNN, giúp các ngân hàng này bảo đảm tỷ lệ an toàn vốn, nâng cao năng lực tài chính để đáp ứng chuẩn mực quốc tế và giữ vững vai trò huyết mạch.
Theo ông Đặng Huy Đông, để hoàn thành sứ mệnh lịch sử, DNNN cần một môi trường pháp lý minh bạch, hoạt động theo cơ chế thị trường và cạnh tranh bình đẳng. Việc cơ cấu lại DNNN phải là một quá trình liên tục, để khu vực này thực sự trở thành lực lượng tiên phong trong đổi mới sáng tạo, chuyển đổi số và chuyển đổi xanh, xứng đáng với vai trò "đầu tàu" dẫn dắt nền kinh tế hướng tới các mục tiêu phát triển vào năm 2030 và 2045.
Tiến sĩ Chử Đức Hoàng, Chánh Văn phòng Quỹ Đổi mới công nghệ quốc gia (Bộ Khoa học và Công nghệ) cho rằng, đổi mới công nghệ là điều kiện sống còn của DNNN trong kỷ nguyên số. Vì vậy, cần đơn giản hóa thủ tục đầu tư công nghệ, rút ngắn thời gian phê duyệt dự án khoa học – công nghệ từ 90 ngày xuống còn 30 ngày; áp dụng cơ chế sandbox cho công nghệ mới nhằm tạo môi trường pháp lý linh hoạt, thúc đẩy đổi mới sáng tạo.
Trong khi đó, PGS.TS, chuyên gia kinh tế Ngô Trí Long nhấn mạnh cơ chế lương – thưởng đối với lãnh đạo DNNN. Cần trả lương theo thị trường, thưởng theo giá trị tạo ra, phạt theo rủi ro gây ra. Lương - thưởng phải là công cụ quản trị, không phải phúc lợi. Nếu thực thi nghiêm túc, minh bạch, nhất quán, đây sẽ là “chìa khóa” để khơi thông động lực, nâng cao hiệu quả và củng cố niềm tin vào DNNN trong giai đoạn mới.
Bà Thu Thuỷ cho rằng, DNNN cần khắc phục hạn chế là đầu tư mang tính đơn lẻ, chưa có sự phối hợp, liên kết, tận dụng thế mạnh trong các lĩnh vực, chưa tham gia sâu, rộng hội nhập kinh tế quốc tế, chưa chủ động tiên phong trong việc hình thành chuỗi giá trị trong nước và quốc tế. Nhanh chóng đối mới quản trị doanh nghiệp theo thông lệ quốc tế của Tổ chức Hợp tác và Phát triển Kinh tế (OECD).
Khẳng định vai trò dẫn dắt của DNNN đối với nền kinh tế, đặc biệt trong bối cảnh đất nước hướng đến mục tiêu tăng trưởng xanh, kinh tế số, kinh tế tuần hoàn và chủ động tham gia chuỗi giá trị toàn cầu. DNNN phải thực sự trở thành lực lượng tiên phong trong việc đổi mới công nghệ, đầu tư chiến lược, tạo động lực lan tỏa cho khu vực tư nhân và góp phần nâng cao sức cạnh tranh quốc gia. Cơ cấu lại khu vực này theo hướng tinh gọn, hiệu quả để doanh nghiệp nhà nước thực sự phát huy vai trò mở đường, dẫn dắt trong các ngành lĩnh vực then chốt, thiết yếu của nền kinh tế.
Thu Trang
