Từ bài học thanh long…
Cách đây không lâu, thanh long từng là “trái cây tỷ đô” khi xuất khẩu mạnh sang Trung Quốc theo đường tiểu ngạch. Đỉnh điểm có thời điểm diện tích trồng thanh long cả nước vượt mốc 70.000 ha.
Tuy nhiên, sự phụ thuộc quá lớn vào một thị trường, trong khi thiếu liên kết chuỗi giá trị, quy hoạch vùng trồng và đầu ra bền vững đã khiến người nông dân phải “gồng mình” chống chọi với giá rớt thê thảm khi thị trường bão hòa hoặc gặp biến động như dịch COVID-19.
Hệ quả là hàng loạt vườn thanh long bị chặt bỏ, nhà vườn trắng tay vì nợ nần, và ngành thanh long rơi vào tình trạng mất phương hướng suốt nhiều năm.
Sau một thời gian, sầu riêng Việt Nam, một loại trái cây được mệnh danh là “vua của các loại trái cây” và cũng vươn mình trở thành “trái cây tỷ đô” được Trung Quốc chấp thuận nhập khẩu chính ngạch, giá bán sầu riêng tăng phi mã, có lúc lên tới 100.000 – 130.000 đồng/kg tại vườn.
Điều này tạo ra một “làn sóng vàng” khiến nhiều địa phương ở Tây Nguyên, Đồng bằng sông Cửu Long, miền Đông Nam Bộ... đổ xô trồng sầu riêng, bất chấp điều kiện đất đai, nguồn nước hay kỹ thuật canh tác. Nhiều diện tích hồ tiêu, cà phê, thậm chí đất lúa được chuyển sang trồng sầu riêng với kỳ vọng đổi đời. Một số địa phương ghi nhận diện tích trồng tăng gấp đôi, gấp ba chỉ trong 2 – 3 năm gần đây.
Tuy nhiên, việc phát triển quá nhanh nhưng thiếu kiểm soát đang tạo ra nhiều rủi ro. Thứ nhất, thị trường Trung Quốc dù lớn vẫn là thị trường duy nhất có sức tiêu thụ lớn sầu riêng Việt Nam. Nếu thị trường này siết chặt tiêu chuẩn hoặc chuyển hướng sang nguồn cung khác như Thái Lan, Malaysia, Campuchia... thì hàng loạt vườn sầu riêng trong nước sẽ đối mặt nguy cơ “vỡ bong bóng giá”.
Thứ hai, sầu riêng là cây trồng khó tính, cần đầu tư lớn, kỹ thuật cao, thời gian thu hoạch chậm. Nếu nông dân không được hỗ trợ đúng cách, việc trồng ồ ạt sẽ kéo theo sâu bệnh, mất mùa, thua lỗ và ô nhiễm môi trường do lạm dụng phân bón hóa học...
Cần quy hoạch và phát triển bền vững
Sầu riêng hiện không chỉ là loại trái cây có giá trị kinh tế cao, mà còn là mặt hàng xuất khẩu chiến lược, đặc biệt sau khi nhiều vùng trồng tại Việt Nam được cấp mã số vùng trồng và cơ sở đóng gói để xuất khẩu chính ngạch sang Trung Quốc.
Tuy nhiên, để duy trì lợi thế này, việc canh tác theo hướng bền vững là yêu cầu cấp thiết. Theo các chuyên gia nông nghiệp, phát triển bền vững cây sầu riêng không chỉ dừng lại ở việc tăng năng suất mà còn hướng đến việc bảo vệ môi trường, đảm bảo an toàn thực phẩm và nâng cao thu nhập ổn định cho nông dân.
Trong canh tác, nông dân cần chuyển đổi sang sử dụng giống chất lượng cao, áp dụng kỹ thuật tưới tiết kiệm nước, hạn chế lạm dụng phân hóa học và thuốc bảo vệ thực vật, đồng thời tăng cường sử dụng phân hữu cơ và biện pháp sinh học.
Ngoài ra, việc liên kết sản xuất theo chuỗi giá trị, xây dựng hợp tác xã, và áp dụng hệ thống truy xuất nguồn gốc sẽ giúp sầu riêng Việt Nam đáp ứng tốt hơn các yêu cầu từ thị trường quốc tế, đồng thời hạn chế tình trạng "được mùa, mất giá".
Anh Trần Thế Hoàng, chủ vườn sầu riêng tại huyện Ea H’leo (Đắk Lắk) chia sẻ: “Trước đây chúng tôi làm theo kinh nghiệm, giờ thì phải học kỹ thuật, dùng phân hữu cơ, ghi nhật ký sản xuất và liên kết với doanh nghiệp. Có như vậy mới giữ được vườn lâu dài và bán được giá tốt.
Và cũng nhờ được tập huấn kỹ thuật canh tác hữu cơ, sinh học và tham gia hợp tác xã, gia đình tôi không chỉ nâng cao chất lượng trái mà còn bán được giá cao hơn, lại ổn định đầu ra.”
Để đạt được mục tiêu phát triển bền vững, ngành nông nghiệp cần tiếp tục đầu tư nghiên cứu giống mới, chuyển giao kỹ thuật cho nông dân, đồng thời phối hợp chặt chẽ giữa doanh nghiệp và người sản xuất để xây dựng thương hiệu sầu riêng Việt Nam trên thị trường thế giới.
Sầu riêng mang lại tiềm năng lớn, nhưng nếu không được phát triển theo hướng bài bản và bền vững, nguy cơ “vỡ trận” là điều hoàn toàn có thể xảy ra – như những gì từng xảy ra với thanh long.
Đây là lúc cần tỉnh táo, hành động có chiến lược để sầu riêng thực sự trở thành “quả vàng” bền vững của ngành nông nghiệp Việt Nam, thay vì một cơn sốt nhất thời để rồi... tiếc nuối nhìn lại.
Thanh Ngân - Sông Trường (t/h)
