Thủy sản Việt Nam từ lâu đã khẳng định được vị thế trên bản đồ xuất khẩu toàn cầu. Từ cá tra, tôm sú, đến các sản phẩm chế biến cao cấp đều có mặt tại hàng trăm thị trường, trong đó có những thị trường khó tính như Mỹ, Nhật Bản hay Liên minh châu Âu. Thế nhưng, một nghịch lý đáng chú ý là không ít doanh nghiệp lại gặp khó khi quay về phục vụ chính người tiêu dùng trong nước – thị trường được đánh giá “giàu tiềm năng nhưng khó chinh phục”.
Theo các chuyên gia, trong khi xuất khẩu chịu nhiều sức ép từ suy thoái kinh tế toàn cầu, rào cản kỹ thuật và chi phí nguyên liệu tăng cao, thị trường nội địa đang nổi lên như “phao cứu sinh” giúp doanh nghiệp duy trì sản xuất và ổn định chuỗi cung ứng. Thu nhập bình quân của người Việt tăng nhanh kéo theo nhu cầu về sản phẩm dinh dưỡng, an toàn và truy xuất nguồn gốc rõ ràng. Đây là cơ hội lớn để các doanh nghiệp có kinh nghiệm sản xuất cho thị trường cao cấp tận dụng lợi thế, mở rộng tiêu thụ trong nước.
Ông Hoàng Văn Thế, Giám đốc kinh doanh Công ty cổ phần Sài Gòn Food, cho biết Saigon Co.op hiện là kênh phân phối lớn nhất của doanh nghiệp, chiếm khoảng 30% doanh thu nội địa. “Nhờ hợp tác với hệ thống siêu thị hiện đại, chúng tôi vẫn giữ được đầu ra ổn định ngay cả khi xuất khẩu gặp khó”, ông nói.
Tuy vậy, không phải doanh nghiệp nào cũng dễ dàng đưa sản phẩm vào hệ thống phân phối hiện đại. Nhiều đơn vị dù có uy tín, công nghệ tiên tiến vẫn gặp rào cản do yêu cầu cao về chiết khấu, chi phí logistics, hay thiếu chính sách hỗ trợ hạ tầng lạnh. Sản phẩm đạt tiêu chuẩn quốc tế đôi khi lại không cạnh tranh nổi về giá với hàng từ các cơ sở nhỏ lẻ, chưa được kiểm soát chặt chẽ về chất lượng và an toàn thực phẩm.
Bà Lê Hằng, Phó Tổng Thư ký Hiệp hội Chế biến và Xuất khẩu thủy sản Việt Nam (VASEP), nhận định: “Doanh nghiệp thủy sản Việt vẫn nặng về tư duy xuất khẩu, ít đầu tư cho thị trường trong nước. Công tác truyền thông, xây dựng thương hiệu và kể câu chuyện sản phẩm còn yếu, khiến người tiêu dùng chưa hiểu rõ giá trị của hàng nội địa đạt chuẩn quốc tế”.
Theo thống kê của VASEP, chỉ khoảng 20–25% doanh nghiệp tham gia các nền tảng thương mại điện tử một cách bài bản. Trong khi đó, thói quen tiêu dùng của người Việt, đặc biệt ở nông thôn, vẫn ưu tiên sản phẩm tươi sống và ít tin tưởng hàng đông lạnh, dù các sản phẩm cấp đông sâu lại đảm bảo chất lượng và an toàn hơn.
Về hạ tầng, hệ thống phân phối trong nước vẫn chủ yếu dựa vào chợ truyền thống và đại lý nhỏ lẻ. Việc kết nối giữa nhà sản xuất – nhà bán lẻ – người tiêu dùng còn lỏng lẻo, khiến dòng chảy hàng hóa nội địa thiếu ổn định. Ông Đặng Hữu Kiên, Cố vấn cao cấp Công ty cổ phần Tập đoàn Thủy hải sản Việt Nam, cho rằng hoạt động tiêu thụ trong nước “vẫn mang tính tự phát”, thiếu chiến lược dài hạn và liên kết chuỗi. “Sau mỗi hội chợ hay triển lãm, gian hàng biến mất, sản phẩm không thực sự đến được tay người tiêu dùng”, ông nói.
Thực tế, sự chênh lệch vùng miền trong sản xuất tiêu thụ cũng là một rào cản lớn. Trong khi miền Nam tập trung nuôi trồng và chế biến, thì miền Bắc – nơi có sức mua mạnh lại chưa được phân phối tương xứng. Ngoài ra, sức mua tại siêu thị vẫn thấp so với tiềm năng dân số hơn 100 triệu người.
Theo ông Nguyễn Thành Nam, Phó Cục trưởng Cục Quản lý và Phát triển thị trường trong nước (Bộ Công Thương), tỷ trọng tiêu thụ nội địa của ngành thủy sản chỉ chiếm khoảng 10% tổng sản lượng – con số khiêm tốn nếu so với các quốc gia trong khu vực. Điều này cho thấy Việt Nam đang bỏ ngỏ một “mỏ vàng” tiêu dùng ngay trong nước.
Trong khi đó, nhu cầu của người Việt đang thay đổi mạnh mẽ. Bà Trần Thị Mỹ Hạnh, Giám đốc Công ty TNHH Thủy sản Xanh, chia sẻ: “Khách hàng hiện không chỉ mua cá tươi mà còn ưa chuộng sản phẩm chế biến sẵn như cá phi lê, tôm tẩm bột, cá hộp hay các món ăn nhanh từ thủy sản. Đây là tín hiệu tích cực cho doanh nghiệp nào biết đầu tư đúng hướng”.
Một số đơn vị đã sớm nhận ra cơ hội. Tập đoàn Vĩnh Hoàn tung ra nhiều dòng cá tra chế biến cao cấp cho siêu thị trong nước; Minh Phú phát triển tôm đông lạnh và món ăn tiện lợi cho phân khúc gia đình trẻ. Tuy nhiên, số doanh nghiệp đi theo hướng này vẫn còn ít, phần lớn vẫn phụ thuộc vào xuất khẩu.
Chi phí cao cũng khiến sản phẩm thủy sản khó mở rộng thị phần. Với giá thành sản xuất, bảo quản và vận chuyển lớn, hàng chế biến thường đắt hơn các loại thịt khác. Cộng thêm hệ thống phân phối chưa phủ khắp, việc tiếp cận người tiêu dùng vùng nông thôn còn hạn chế.
Để khai thác hiệu quả “mỏ vàng” nội địa, các chuyên gia cho rằng doanh nghiệp cần chiến lược dài hơi, chú trọng ba yếu tố đa dạng hóa sản phẩm, xây dựng thương hiệu và mở rộng kênh phân phối. Ông Trương Đình Hòe, Tổng Thư ký VASEP, nhấn mạnh: “Nếu biết khai thác đúng, thị trường trong nước có thể trở thành bệ đỡ quan trọng, giúp doanh nghiệp đứng vững khi xuất khẩu gặp biến động”.
Về phía Nhà nước, cần có chính sách hỗ trợ doanh nghiệp đầu tư chế biến sâu, xây dựng hệ thống phân phối lạnh và khuyến khích đưa thủy sản vào bếp ăn tập thể, trường học, bệnh viện vừa mở rộng thị trường, vừa nâng cao dinh dưỡng cộng đồng.
Cùng với đó, doanh nghiệp cần thay đổi tư duy, xem thị trường nội địa là trụ cột song hành cùng xuất khẩu. Ông Lê Văn Quang, Chủ tịch HĐQT Tập đoàn Minh Phú, nói: “Người tiêu dùng trong nước có quyền được sử dụng sản phẩm chất lượng như những gì chúng ta đang xuất khẩu. Làm tốt ở sân nhà cũng chính là cách nâng cao vị thế thủy sản Việt Nam”.
Thị trường nội địa với hơn 100 triệu dân và mức tiêu thụ bình quân 35–38kg thủy sản/người/năm được ví như “mỏ vàng bị lãng quên”. Nếu biết khai thác, đây không chỉ là cơ hội tiêu thụ lớn mà còn là nền tảng giúp ngành thủy sản phát triển bền vững, giảm phụ thuộc vào thị trường quốc tế. Sự chung tay của Nhà nước, doanh nghiệp và người tiêu dùng sẽ là chìa khóa để biến “mỏ vàng” ấy thành động lực tăng trưởng mới cho kinh tế thủy sản Việt Nam.
Thiên Trường
