Trà Shan Tuyết Tây Côn Lĩnh từ lâu đã là một trong những đặc sản trứ danh của Việt Nam. Những cây trà cổ thụ hàng trăm năm tuổi mọc hoang dã trên các sườn núi cao của tỉnh Tuyên Quang, đặc biệt là dãy Tây Côn Lĩnh, nơi có độ cao từ 1.000 đến 2.400 mét so với mực nước biển. Trong điều kiện khí hậu mát mẻ, sương mù bao phủ quanh năm, những búp trà non mập mạp, được bao bọc bởi một lớp lông tơ mịn, trắng bạc như tuyết.
Đây không chỉ là một thức uống. Cây trà Shan Tuyết gắn liền với đời sống văn hóa và sinh kế của cộng đồng các dân tộc thiểu số như Mông, Dao Đỏ. Tại Hội chợ Mùa Thu 2025, Công ty TNHH Trà Vạn Long, một trong những thương hiệu uy tín gắn bó với vùng nguyên liệu này, đã mang đến một cái nhìn sâu hơn về sự đa dạng của báu vật đến từ Tuyên Quang.
Từ Lục trà truyền thống đến sự phức tạp của trà oxy hóa
Trao đổi với phóng viên, ông Nguyễn Xuân Thành, Giám đốc Công ty TNHH Trà Vạn Long (có vùng nguyên liệu tại thôn Tham Vè, xã Cao Bồ, huyện Vị Xuyên, Hà Giang, nay thuộc xã Cao Bồ, tỉnh Tuyên Quang), đã giới thiệu chi tiết về các sản phẩm trà của mình. Ông cho biết, từ cùng một loại nguyên liệu là búp trà Shan Tuyết cổ thụ, công ty phát triển thành ba dòng sản phẩm chính, dựa trên các kỹ thuật chế biến khác nhau.
Dòng thứ nhất là Lục trà, hay còn gọi là trà mạn, trà xanh truyền thống. Đây là dòng trà phổ biến nhất. "Dòng này sử dụng nhiệt độ cao ngay sau khi thu hái để ngăn chặn quá trình oxy hóa của trà," ông Thành giải thích. Quá trình này giúp trà giữ được màu xanh, mang lại hương vị đậm, chát, đắng đặc trưng và một độ sâu lắng của trà cổ thụ.
Dòng thứ hai là các sản phẩm trà được làm cho oxy hóa một cách có kiểm soát, bao gồm Bạch trà và Hồng trà. Nếu Bạch trà chỉ được làm héo và phơi khô tự nhiên, giữ lại hương vị tinh khiết, thanh tao, thì Hồng trà được lên men (oxy hóa) hoàn toàn, tạo ra nước trà màu hổ phách, hương thơm ngọt ngào và vị êm dịu hơn.
Nhưng điểm nhấn đặc biệt nhất, thể hiện nỗ lực nghiên cứu và phát triển sản phẩm của Vạn Long, chính là dòng thứ ba: Trà lên men. 
Bánh trà lên men: Hành trình khai thác giá trị dược liệu
Tại gian hàng, sản phẩm thu hút nhiều sự quan tâm nhất chính là những bánh trà được nén chặt, thuộc dòng trà lên men. "Đây là dòng trà lên men tự nhiên và lên men chín", ông Thành chia sẻ và nói thêm: "Bản chất của quá trình này là nhờ hoạt động của các vi khuẩn và nấm men có lợi hoạt động ngay trong trà. Chính vì vậy, bánh trà này có một đặc tính rất quý: để càng lâu thì càng ngon hơn, hương vị càng trở nên dịu êm và giá trị càng tăng".
Khi được hỏi về sự tương đồng với dòng trà Phổ Nhĩ nổi tiếng của Trung Quốc, ông Thành thẳng thắn: "Dòng trà lên men của Việt Nam hoàn toàn giống về cách làm, tức là ủ để cho lên men. Tuy nhiên, Phổ Nhĩ chỉ là một địa danh làm trà và buôn bán trà lâu đời, nó không liên quan đến bánh trà này".
Ông nhấn mạnh rằng, yếu tố quan trọng nhất quyết định chất lượng của bánh trà không phải là tên gọi, mà là vùng nguyên liệu. "Khi cây trà có tuổi đời lâu năm, cộng hưởng với khí hậu, chất đất và độ cao phù hợp, nó sẽ tạo cho trà có tính dược liệu cao. Việc ủ lên men chính là nhằm mục đích thay đổi, chuyển hóa các dược tính này. Quá trình này hoàn toàn tự nhiên", ông nói.
Để đảm bảo chất lượng, Trà Vạn Long áp dụng quy trình tuyển chọn nguyên liệu rất khắt khe. Công ty tập trung thu mua tại xã Cao Bồ, đặc biệt là ở hai thôn Tham Vè và các thôn lân cận, nơi được xem là "vùng lõi" của trà cổ thụ Tuyên Quang. "Khu vực này chỉ có trà cao tuổi, không có trà thấp, vì nó nằm ở vị trí sâu nhất," ông Thành tự hào.
Sự hiện diện của Trà Vạn Long tại Hội chợ Mùa Thu 2025, với những dòng sản phẩm đa dạng từ Lục trà đến trà lên men cho thấy một hướng đi bài bản. Họ không chỉ dừng lại ở việc khai thác tài nguyên sẵn có, mà còn chủ động nghiên cứu, học hỏi kỹ thuật chế biến phức tạp để nâng tầm di sản, đưa trà Shan Tuyết cổ thụ Việt Nam vượt ra khỏi giá trị của một thức uống thông thường.
Tâm An
