Bánh cáy có lịch sử hình thành từ thế kỷ 19, gắn liền với làng Nguyễn – một ngôi làng cổ ven sông Luộc. Theo tài liệu từ Bảo tàng Thái Bình và các nghiên cứu dân tộc học trên Cổng thông tin điện tử tỉnh Thái Bình, món bánh được sáng tạo bởi những người nông dân địa phương nhằm tận dụng nguồn nếp cái hoa vàng dồi dào từ đồng ruộng. Tên gọi "cáy" xuất phát từ hình dáng bánh vuông vức, giòn tan giống như mai con cáy (một loài cua đồng phổ biến ở vùng châu thổ sông Hồng). Ban đầu, bánh chỉ được làm trong các dịp lễ hội, cưới hỏi hay Tết Nguyên Đán để biếu tặng họ hàng. Đến nay, làng Nguyễn vẫn giữ gìn nghề truyền thống với hơn 100 hộ gia đình tham gia, sản xuất quanh năm, góp phần vào kinh tế địa phương. Năm 2022, bánh cáy làng Nguyễn được Tổ chức Kỷ lục Việt Nam (VietKings) công nhận là một trong 100 đặc sản quà tặng nổi tiếng Việt Nam, khẳng định giá trị văn hóa và thương mại.
Sức hút của bánh cáy nằm ở sự kết hợp hài hòa giữa các nguyên liệu thuần Việt, được chọn lọc kỹ lưỡng từ nguồn gốc địa phương. Theo hướng dẫn bảo tồn di sản từ Trung tâm Bảo tồn Di sản Văn hóa Phi vật thể Việt Nam (trực thuộc Bộ Văn hóa), nguyên liệu chính bao gồm:
Gạo nếp cái hoa vàng: Loại nếp thơm dẻo, được trồng tại cánh đồng Hưng Hà, chiếm tỷ lệ lớn nhất (khoảng 60-70% khối lượng bánh).
Đường mật (hoặc mật mía): Lấy từ mía trồng ở các huyện lân cận, mang vị ngọt thanh tự nhiên.
Gừng tươi: Gừng cay nồng từ vùng đất phù sa, giúp khử tanh và tạo hương thơm.
Lạc rang (đậu phộng): Hạt lạc giòn tan, chọn loại hạt to, béo ngậy từ Thái Bình.
Dừa nạo hoặc mứt gừng: Thêm phần tùy chọn để tăng độ béo và đa dạng hương vị.
Tất cả nguyên liệu đều không sử dụng chất bảo quản hóa học, đảm bảo tính tự nhiên và an toàn thực phẩm, phù hợp với tiêu chuẩn VietGAP mà nhiều hộ sản xuất tại làng Nguyễn đang áp dụng.
Quá trình làm bánh cáy là một nghệ thuật đòi hỏi sự kiên nhẫn và kinh nghiệm, kéo dài từ 4-6 giờ, hoàn toàn thủ công. Dựa trên mô tả chi tiết từ tài liệu của Hội Di sản Văn hóa Thái Bình và các video hướng dẫn trên kênh YouTube chính thức của Đài Phát thanh - Truyền hình Thái Bình (THB), quy trình bao gồm các bước sau:
Ngâm và nấu nếp: Gạo nếp ngâm 8-12 giờ, sau đó đồ chín tới, giã nhuyễn thành khối dẻo.
Nấu đường mật: Đun đường với gừng tươi và nước đến khi sệt lại thành hỗn hợp keo đặc (gọi là "cáy").
Trộn và cán bánh: Trộn nếp với đường mật, lạc rang, dừa nạo. Hỗn hợp được cán mỏng trên bàn gỗ, cắt thành miếng vuông 5x5 cm.
Sấy khô: Phơi nắng tự nhiên hoặc sấy lò ở nhiệt độ thấp (khoảng 50-60°C) để bánh giòn tan, bảo quản được 6-12 tháng.
Mỗi mẻ bánh đều được kiểm tra thủ công để đảm bảo độ giòn, ngọt vừa phải, không bị ỉu hay cháy khét. Nghề làm bánh được truyền từ thế hệ này sang thế hệ khác
Bánh cáy được thưởng thức tốt nhất khi ăn kèm trà xanh nóng, giúp cân bằng vị ngọt và cay nhẹ của gừng. Miếng bánh giòn rụm, tan trong miệng với hương nếp thơm lừng, lạc bùi và mật mía thanh tao. Theo phong tục địa phương (tài liệu từ Cục Di sản Văn hóa), bánh thường xuất hiện trong mâm cỗ cưới hỏi, lễ hội làng (như lễ hội đền Trần Thái Bình) hoặc làm quà biếu Tết.
Bánh cáy không chỉ là món ăn mà còn mang ý nghĩa gắn kết cộng đồng, thể hiện sự khéo léo của người phụ nữ Thái Bình. Hiện nay, làng nghề đang phát triển du lịch trải nghiệm, nơi du khách có thể tự tay làm bánh và tìm hiểu lịch sử.
Bánh cáy làng Nguyễn là minh chứng sống động cho sự giao thoa giữa thiên nhiên, lao động và văn hóa dân gian. Với giá trị di sản được bảo vệ, món bánh này tiếp tục lan tỏa hương vị truyền thống ra khắp nơi, mời gọi thế hệ trẻ gìn giữ và phát huy.
Lê Thanh (t/h)
