Từ những gánh hàng rong trên phố xưa đến các nhà hàng hiện đại ngày nay, cơm gà Tam Kỳ vẫn giữ nguyên sức sống, khiến thực khách gần xa phải nhớ nhung mỗi khi nhắc đến.
Nguồn gốc của cơm gà Tam Kỳ có thể từ khoảng những năm 1950, tại vùng đất Tam Kỳ thuộc tỉnh Quảng Nam (cũ), nơi nổi tiếng với giống gà ta thả vườn chất lượng cao. Gà ở đây được nuôi tự nhiên trên đồi núi, ăn cỏ và ngũ cốc, nên thịt chắc, da mỏng và thơm ngon đặc trưng. Ban đầu, món ăn được chế biến đơn giản để tận dụng nguồn nguyên liệu sẵn có, nhưng dần dần lan tỏa sang các vùng lân cận như Hội An. Người dân Hội An đã sáng tạo bằng cách kết hợp gà Tam Kỳ với gạo dẻo thơm trồng bên bờ sông Thu Bồn, tạo nên phiên bản cơm gà mang dấu ấn địa phương.
Đến nay, món ăn này không chỉ là đặc sản dân dã mà còn được công nhận là một phần của di sản ẩm thực xứ Quảng, thậm chí cơm gà Hội An – một biến tấu từ cơm gà Tam Kỳ đã được cấp chứng nhận chỉ dẫn địa lý. Sự phát triển của du lịch đã đưa cơm gà Tam Kỳ ra khỏi biên giới tỉnh, trở thành món quà ẩm thực thu hút du khách quốc tế, thể hiện sự tự hào của người dân xứ Quảng về nền văn hóa ẩm thực phong phú.
Về nguyên liệu, cơm gà Tam Kỳ nhấn mạnh vào sự tươi ngon và tự nhiên. Thành phần chính là gà ta thả vườn, ưu tiên gà mái tơ nặng khoảng 1-1,5kg, thịt săn chắc, ngọt tự nhiên mà không dai. Gạo phải là loại gạo ngon, dẻo thơm như gạo nếp nương sông Thu Bồn, được ngâm kỹ trước khi nấu. Nước luộc gà là yếu tố then chốt, kết hợp với nghệ tươi để tạo màu vàng óng ả, lá dứa cho hương thơm quyến rũ, và đôi khi thêm mỡ gà để tăng độ béo ngậy. Các nguyên liệu phụ không thể thiếu bao gồm lòng gà (tim, gan, mề) đậm đà, trứng gà luộc, rau răm tươi, đu đủ bào, hành tây ngâm giấm, gừng cay, hành tím phi thơm, và tương ớt rim. Nước chấm được pha từ nước mắm nguyên chất, tỏi, ớt, chanh và đường, tạo vị chua cay đậm đà đặc trưng miền Trung. Tất cả đều được chọn lọc kỹ lưỡng, phản ánh triết lý ẩm thực Quảng Nam: Đơn giản nhưng tinh tế, tận dụng tối đa hương vị tự nhiên của nguyên liệu địa phương. 
Quy trình chế biến cơm gà Tam Kỳ đòi hỏi sự khéo léo và kiên nhẫn, biến những nguyên liệu quen thuộc thành món ăn hảo hạng. Đầu tiên, gà được làm sạch kỹ, ướp với muối, gừng đập dập và hành tím để khử mùi, rồi luộc trong nước sôi khoảng 20-30 phút đến khi chín tới – da giòn, thịt mềm mà không nát. Nước luộc gà được giữ lại, lọc sạch để nấu cơm: gạo ngâm 30 phút, trộn với nước luộc, nghệ tươi giã nhuyễn và lá dứa, nấu lửa nhỏ đến khi hạt cơm tơi, thấm vị béo thơm. Thịt gà sau khi nguội được xé nhỏ bằng tay để giữ độ dai, trộn nhẹ với muối tiêu và hành phi. Lòng gà được xào nhanh với gia vị để giữ độ giòn. Các món ăn kèm như đu đủ bào trộn rau răm, hành tây ngâm giấm đường, và tương ớt rim được chuẩn bị riêng. Toàn bộ quá trình mất khoảng 1-2 giờ, nhưng bí quyết nằm ở việc cân bằng gia vị để món ăn không quá khô hay ngấy, mà hài hòa giữa vị ngọt thịt, béo cơm và cay nồng của chấm.
Thưởng thức cơm gà Tam Kỳ là một trải nghiệm giác quan đầy đủ, thường được phục vụ nóng hổi để giữ trọn hương vị. Một đĩa cơm tiêu chuẩn gồm cơm vàng óng, thịt gà xé đầy ụ, lòng gà đậm đà, trứng luộc cắt lát, kèm rau thơm và đồ chua. Thực khách thường trộn đều, chan thêm nước chấm chua cay để tăng độ đậm đà, cắn miếng gà dai ngọt xen lẫn rau giòn tan, tạo cảm giác no bụng mà không ngán. Món ăn phù hợp cho bữa trưa hoặc tối, giá dao động từ 35.000 đến 50.000 đồng/phần, và có thể kết hợp với cháo gà hoặc xôi gà để đa dạng. Không chỉ ngon miệng, cơm gà Tam Kỳ còn giàu dinh dưỡng với protein từ gà, carb từ cơm và vitamin từ rau, giúp cân bằng bữa ăn hàng ngày.
Ngoài giá trị ẩm thực, cơm gà Tam Kỳ còn gắn liền với văn hóa và du lịch Quảng Nam. Món ăn phản ánh tinh thần cần kiệm, sáng tạo của người dân miền Trung, nơi điều kiện tự nhiên khắc nghiệt nhưng sản sinh ra những sản vật chất lượng. Ngày nay, cơm gà Tam Kỳ góp phần thúc đẩy du lịch địa phương, với các lễ hội ẩm thực hoặc tour khám phá đặc sản. Dù có biến tấu ở Hội An hay Đà Nẵng, phiên bản gốc từ Tam Kỳ vẫn giữ vị thế riêng nhờ sự mộc mạc chân chất.
Lê Thanh (t/h)
